نجات جنگل‌های بلوط‌ ممکن است

خدیجه نوروزی

جنگل‌های زاگرس با گستردگی در 11استان فارس، لرستان، خوزستان، آذربایجان غربی، کرمانشاه، ایلام، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویر احمد با 6میلیون هکتار مساحت، 40درصد جنگل‌های ایران محسوب می‌شود. اما بیش از یک دهه است که بلوط‌های زاگرس حال و روز خوشی ندارند و دچار بیماری خشکیدگی هستند. فریبرز غیبی- مدیرکل جنگل‌های خارج از شمال سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور- در گفت‌وگو با همشهری از وضعیت بلوط‌های زاگرس و اقدامات در حال انجام می‌گوید.

اولین بار گزارش خشکیدگی بلوط از کدام استان اعلام شد؟



اولین بار گزارش‌ها در مورد خشکیدگی جنگل‌های بلوط غرب در سال 2009 (سال 88-87) توسط ادارات منابع طبیعی فارس در دشت کازرون و ایلام، به‌ویژه قسمت‌هایی که مشرف به کشور عراق بود گزارش شد. آلودگی ابتدا در 7 استان بود اما پس از آن سایر استان‌های زاگرسی نیز گزارش‌هایی در این خصوص اعلام کردند.

اقدامات اولیه چه بود؟

پس از بررسی‌های کارشناسانه بلافاصله تدوین دستورالعمل پیشگیری و کنسول خشکیدگی جنگل‌های بلوط تهیه و مطرح شد. بنابراین در استان‌های درگیر بیماری، کانون‌های آلوده شناسایی، پهنه‌بندی و مبارزه شروع شد. در قسمت‌هایی که بالای 50درصد خشکیدگی بود طبق دستور قطع و تبدیل، عملیات بهداشتی صورت گرفت و درختان معدوم شدند تا آفت و بیماری از بین برود و درختان قطع شده همانجا تبدیل به زغال می‌شدند. کانون‌های بحران را قرق کردیم و مردم همکاری خوبی با ما داشتند. به‌طور کلی هر سال براساس یافته‌های جدید دستورالعمل‌های تازه‌ای را در جنگل‌های زاگرس انجام می‌دادیم.

برای مبارزه با بیماری خشکیدگی بلوط‌ها مشکل تأمین اعتبار نداشتید؟

سال 93 حضور ریاست‌جمهوری در جنگل‌های بلوط استان ایلام موجب شد تا نزدیک به 25میلیارد تومان برای مقابله با خشکیدگی درختان بلوط منطقه رویشی زاگرس مصوب شد که از آن 5/13میلیارد تومان برای 7استان‌ زاگرسی تخصیص یافت البته در همان سال‌ها اعتبارات صیانت از جنگل‌های زاگرس هم به دستورالعمل‌های اجرایی درخصوص خشکیدگی بلوط‌ها اختصاص داده می‌شد.

این اعتبارات در چه محورهایی هزینه شد؟

ایجاد سامانه‌های آبگیر مانند هلالی و بانکت اطراف درختان بلوط در مناطق آلوده، عملیات بذرگیری (بدین‌ترتیب که بذر گونه‌های سالم جمع‌آوری  و از آنها نهال سالم تهیه و در مناطق تخریب‌شده کاشت انجام می‌شد)، عملیات قطع بهداشتی و جست دهی و...

بیشترین خسارت متوجه چه استان‌هایی شد؟

ایلام، لرستان و فارس بیشترین خسارت را متحمل شدند.

میزان خسارت ناشی از خشکیدگی بلوط در 7استان چند هکتار است؟

یک میلیون و 540هزار هکتار.

تاکنون چه هزینه‌هایی برای مبارزه با آفت درختان بلوط انجام شده؟

10درصد از اعتبار زاگرس که مربوط به صیانت از جنگل‌های خارج از شمال کشور می‌شود را صرفا برای خشکیدگی بلوط‌های زاگرس لحاظ کردیم که سالانه چیزی حدود 3میلیارد تومان می‌شود.

 تازه‌ترین اقدامات شما درخصوص نجات بلوط‌ها چیست؟

در حال انجام عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری در زاگرس، قطع بهداشتی که طی آن درختان معیوب و آفت‌زده حذف می‌شوند، تولید نهال از گونه‌های مقاوم به خشکیدگی و آفت و خراش سطحی در جاهایی که امکان رویش بذر نیست، هستیم. این اقدامات در قالب برنامه راهبردی «مدیریت پایدار بوم سازگان جنگلی زاگرس» در حال انجام است. شناسایی و پهنه‌بندی مناطق آلوده، قرق و اجرای عملیات بهداشتی و پرورشی، ممانعت یا محدودکردن چرای دام در بوم سازگان مناطق آلوده، کاهش سطح زیرکشت دیم گندم در کل زاگرس با اولویت زراعت زیراشکوب، تأمین سوخت فسیلی مورد نیاز جنگل‌نشینان زاگرس، توانمندسازی جوامع محلی در راستای کاهش فشار بهره‌برداری از جنگل‌های زاگرس و ساماندهی و بازیافت پسماندها با استفاده از فناوری‌های نوین به‌منظور جلوگیری از دفن زباله بخشی از دستورالعمل‌های این برنامه برای اجراست.

درخصوص محدودکردن چرای دام در زاگرس هم برنامه دارید؟

بله. در طرحی که در بالا اشاره شد به‌عنوان یکی از بندها آمده است. ممانعت یا محدود‌کردن چرای دام در بوم سازگان مناطق آلوده و عدم‌صدور پروانه چرای دام جدید در جنگل‌های زاگرس و لغو پروانه‌های موجود از برنامه‌های در حال اجرای ماست.

سازمان خواربار جهانی ملل متحد(فائو)، چه همکاری‌هایی با ایران درخصوص خشکیدگی بلوط‌ها داشته است؟

فائو 2سال است که وارد کار شده و نتایج این ورود کنترل خشکیدگی بلوط‌های زاگرس بوده. در سال 93حدود 360هزار دلار اعتبار برای بلوط‌های خشکیده زاگرس و شمشاد اختصاص یافت.

آیا برای این پروژه‌ها قرار است اعتبار جدیدی تخصیص یابد؟

طرح مدونی از نحوه مبارزه و کنترل خشکیدگی و احیای بوم سازگان زاگرس تهیه کردیم که قرار است اعتبار خاصی با محوریت خشکیدگی زاگرس را از محل صندوق توسعه ملی که برای سال آینده به سازمان جنگل‌ها اختصاص می‌یابد به دستور ریاست سازمان دریافت کنیم.

آیا حال درختان زاگرس خوب خواهد شد؟

با دریافت این اعتبار، قول می‌دهم که با توجه به دانش روزی که داریم بتوانیم تاب‌آوری اکوسیستم جنگلی زاگرس را بالا ببریم. این موضوع قطعا نویدی است برای جوامع محلی ما. از همین رسانه اعلام می‌کنم که زاگرس روزهای بسیار خوبی را در پیش دارد.

تاکنون چند هکتار از زاگرس احیا شده؟

ما در سال 93حدود 25هزار هکتار عملیات احیا، بهداشتی و آبخیزداری انجام داده‌ایم و در بخش بوم سازگان زاگرس هر سال به‌طور متوسط با توجه به میزان اعتبارات 2تا 3هزار هکتار را احیا کرده‌ایم. امسال در کل کشور قرار است 25هزار هکتار عملیات احیا، جنگل‌کاری و آبخیزداری صورت بگیرد که 19هزار و 92هکتار آن انجام شده. از این میزان حدود 10هزار هکتار آن در جنگل‌های زاگرس در طرح بوم سازگان زاگرس در حال انجام است که تا کنون 1700هکتار آن در ایلام، 4هزار و 20هکتار در فارس، 1500هکتار در لرستان، 310هکتار در چهار محال‌و بختیاری و 600هکتار آن در کهگیلویه و بویر احمد انجام شده است.

در بخش جلوگیری از قاچاق بلوط‌ها چه اقداماتی صورت گرفته؟

خشکیدگی درختان بلوط موجب شده بود که پای افراد سودجو به جنگل‌های زاگرس بیش از گذشته باز شود تا از این فرصت استفاده کنند. اما یگان حفاظت جنگل‌ها تمهیدات ویژه‌ای مانند گشت مراقب ویژه با همکاری بومیان منطقه برای جلوگیری از قاچاق انجام داد. قراردادهایی را نیز به‌عنوان حفاظت مشارکتی در منطقه زاگرس بستیم. نزدیک به 20میلیون هکتار در کل کشور قرارداد حفاظت مشارکتی با مردم بومی آن مناطق بسته شده و حفاظت عرصه‌ها را به‌خود مردم داده‌ایم.

چقدر اعتبار برای انجام پروژه مربوط به حفظ بلوط‌های زاگرس نیاز داریم ؟

175میلیارد تومان برای مدیریت زاگرس هرساله نیاز است اما امیدوارم اعتبار سال آتی بیشتر باشد و در این زمینه نیاز به کمک و حمایت دولتمردان هست.

آفت نبود بودجه در بخش تحقیقات



آنچه مسلم است زوال بلوط‌های زاگرس یکباره به‌وجود نیامده بلکه فشارهای وارده بر این بوم‌سازگان مهم جنگلی طی سالیان متمادی زمینه‌ساز بروز بحران شده. اما هر چه جلوتر می‌رویم بیماری آفت جنگل به‌گونه‌های دیگر مانند بادامک هم در حال سرایت است. در واقع از خشکیدگی بلوط به سمت خشکیدگی کل جنگل پیش می‌رویم. بنابراین لازم است تا پروژه‌های تحقیقاتی در این بخش جدی‌تر مورد توجه قرار گیرد.

سید کاظم بردبار- عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع- در گفت‌وگو با درنگ به پروژه‌های تحقیقاتی این سال اشاره می‌کند و می‌گوید: «در ابتدای امر با بررسی‌های کارشناسانه و تحقیقاتی، تصمیم گرفته شد تا اقدامات اولیه به شکل اورژانسی انجام شود و بر همین اساس درختان خشکیده قطع و همانجا تبدیل به زغال شد که پخش نشود. در بارندگی‌های اخیر هم تا حدودی شیب نابودی کند شده».

بردبار که به همراه گروهش در خصوص پایش جنگل‌های زاگرس در حال انجام تحقیقات هستند، اظهار می‌کند:«با شدت گرفتن خشکسالی در استانی مانند چهارمحال و بختیاری که اصلا انتظار خشکیدگی نداشتیم با سطح وسیعی خشکیدگی مواجه شدیم که از سمت خوزستان وارد شد؛در حوزه کارون. چنین وضعیتی نشان می‌داد که خشکیدگی در این بخش کنترل نشده. بنابراین موسسه تحقیقات حدود 2سال یک برنامه راهبردی را با عنوان «کنترل زوال بلوط» با همکاری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور تدوین کرد اما متأسفانه به‌علت نبود بودجه اعلام شد که توان اجرای چنین برنامه‌ای فعلا وجود ندارد».

وی ادامه می‌دهد:«مسئولان اجرایی می‌گفتند امکان اینکه دام را در جنگل‌ها کاهش دهیم وجود ندارد. جالب است بدانید جنگل‌های زاگرس ظاهرا از نظر اکولوژیکی جنگل محسوب می‌شوند اما نوع بهره‌برداری از این مناطق متفاوت است و غالبا به‌عنوان مرتع تعریف شده و پروانه چرای دام دارد. البته در بحث تمدید پروانه، سازمان جنگل‌ها دیگر تمدیدی انجام نمی‌دهد. البته حذف صاحبان دام از این چرخه کار دشواری است».

بردبار در باره طرحی برای جلوگیری از نابودی کامل درختان بلوط می‌گوید:« در  پروژه‌ای که هم‌اکنون در چند نقطه در حال اجراست نیز به این نتیجه رسیده‌ایم که برداشتن اندام‌های آسیب‌دیده درختان بلوط قبل از خشکیدگی کامل از نابودی درخت جلوگیری می‌کند. در واقع  قدرت جست‌دهی بلوط این امکان را ایجاد می‌کرد و پروژه بسیار موفقیت‌آمیز بوده که از نمونه‌های اجرایی آن در دشت برم کازرون در استان فارس بود. زمانی که در فارس بودم قرار بود در نقاط دیگری نیز انجام شود اما در جریان نیستم که انجام شد یا خیر. در مورد این طرح نشریه و مقالات علمی هم منتشر کردیم تا کارشناسان از آن استفاده کنند. ما این پروژه تحقیقاتی را با 15میلیون تومان از سوی بخش اجرایی به انجام رساندیم».

در این طرح معمولا چون چوب برداشت می‌شود پیمانکاران زیادی تمایل برای گرفتن پروژه دارند چرا که چوب مجانی در اختیارشان قرار می‌گیرد و می‌توانند آن را تبدیل به زغال کنند و این کار برای دولت هزینه‌ای ندارد. البته سازمان جنگل‌ها با اعتباری که از صندوق توسعه ملی در سال گذشته گرفته در بخش آبخیزداری اقداماتی خوبی انجام داده که نویدبخش احیای جنگل‌های بلوط زاگرس است.

وی در آخر می‌افزاید:«پروژه‌های تحقیقاتی اجرا می‌شود اما در حد نیاز جنگل‌ها نیست. کارهای اجرایی پروژه‌های جنگلداری هزینه‌بر است و نیاز هست که اعتبارات بیشتری برای بخش تحقیقات درنظر گرفته شود».