میراث پیتر بیلیش

محمدتقی حاجی‌موسی

جایی در سریال «بازی تاج و تخت»، لرد بیلیش به سِر واریس جمله‌ای می‌گوید که ختم کلام همه برندهای دنیاست؛ «ما برای مردم سلایقی درست کردیم که تا پیش از این وجود نداشت.» این می‌تواند مانیفیست همه صاحبان صنایع و تولیدکنندگان دنیا باشد. سلیقه چیزی نیست که از ابتدا تا انتها ثابت باشد. چیزهای جدید، سلایق جدید درست می‌کنند و تغییر هر روزه این چیزها، باعث تغییر سلیقه‌ها و مدهای جدید می‌شوند. اما کلام لرد بیلیش مربوط به زمانی بود که هیچ خبری از دنیای وب نبود. با این حال هنوز هم می‌توان کاربرد آن را مشاهده کرد.

سال‌ها قبل تحقیقی در آمریکا انجام شده بود که می‌توانست قدرت رسانه را نشان دهد. از عده‌ای دعوت شده بود تا به تماشای یک فیلم سینمایی بنشینند. در میانه‌های فیلم و هر یک دقیقه یک‌بار اما در یک فریم، کلمه پپسی ظاهر می‌شد. بعد از پایان فیلم، درصد قابل‌توجهی از تماشاچیان هنگام خروج از سالن سینما یک نوشابه پپسی خریدند و خوردند. این تحقیق نشان می‌دهد که تکرار ناخودآگاه یک تصویر چه تأثیری می‌تواند روی ذهن مردم بگذارد. حالا این تأثیرات با حضور اینترنت و شبکه‌های اجتماعی بیش از قبل شده است. اکنون این فضای مجازی است که به جای لرد بیلیش برای ما سلیقه می‌سازد. بگذارید یک مثال بزنیم. خیلی از ما در حالت طبیعی دوست نداریم و نداشته‌ایم شلواری با قسمت بالای گشاد و دمپای خیلی تنگ بپوشیم. اصلا از لحاظ بصری هم چنین شلواری زیبا به‌نظر نمی‌رسد، منتها همین شلوار عجیب وقتی پای چند چهره شناخته شده دنیای ورزش و سینما باشد و تصاویرشان روی فرش قرمزها پخش شود تبدیل به یک مد و استایل جدید می‌شود. بعد از این است که میلیون‌ها صفحه کار خودشان را آغاز می‌کنند و هر کس یکی از این شلوارها را می‌پوشد و طی چند ساعت، شلواری با این مدل عجیب تبدیل به مد در همه دنیا می‌شود. یک مثال دیگر شاید اشتباهات ما را بیشتر نشان دهد. وقتی جریان بیداری اسلامی شروع شد و موج اعتراضات به لیبی رسید، مردم این کشور سوار بر توییتر و فیسبوک شدند و تا توانستند علیه قذافی تبلیغ کردند. آن موقع هزاران اکانت از درون قطر به مردم لیبی برای سرنگونی قذافی خط می‌دادند و پس از چند‌ماه قذافی سرنگون شد. وقتی گردوغبارها خوابید تازه آن موقع بود که مردم لیبی فهمیدند چه اشتباهی کرده‌اند و اصلا از اول نمی‌خواسته‌اند اوضاع این‌طور شود. حالا لیبی با آن وسعت و سرمایه‌های زیاد تبدیل به کشوری شده که توسط قبایل اداره می‌شود و هیچ نشانه‌ای از قدرت سابقش ندارد. اما بخش زیادی از این میل مردم به سرنگونی قذافی از همین فضای مجازی آمد؛ چیزی که لیبیایی‌ها قبلا فکرش را هم نمی‌کردند و در کشور آرامشان زندگی‌شان را می‌کردند. به این مثال‌ها می‌توان هزاران مثال دیگر اضافه کرد. از داغ شدن عکس یک تخم‌مرغ در اینستاگرام تا مد شدن مدل‌های عجیب و غریب مو و لباس و ... که هیچ وجه زیبایی‌شناختی ندارند و تنها به‌دلیل زیاد دیده‌شدن، مد می‌شوند.

به اینها اما می‌توان سلیقه‌های بیخود را هم اضافه کرد؛ مثلا اینکه همه دوست داشته باشند در تولدشان فلان کادو را بگیرند یا جشن عروسی همه به این شکل باشد. اینها همان سلیقه‌هایی است که برای مردم درست می‌شود و مردم خودشان از آن بی‌خبرند. گرفتن عکس اسپرت برای عروسی، سفر به کویر، خوردن فلان مدل غذای حال به‌هم زن و...؛ سلیقه ‌هایی که هر روز عوض می‌شوند و هیچ انتهایی ندارند، مثل همان کاری که لرد بیلیش می‌کرد.