داخلی
آمار پلیس از افزایش جرایم خرد در جامعه و مخصوصا کلانشهرها حکایت دارند اما تاثیر این افزایش بر زندگی مردم چیست؟
سایه سنگین جرایم خرد براحساس امنیت
محمد جعفری/ روزنامه نگار
«پسر جوان در خیابان دنبال 2 جوان موتورسوار می‌دوید و فریاد می‌کشید. گوشی موبایلش را قاپیده بودند اما او هرچه فریاد زد و دوید فایده‌ای نداشت و سارقان در ازدحام خیابان راه فرارشان را باز کردند...» حتما شما هم این روزها شاهد این صحنه یا صحنه‌ای مشابه آن بوده‌اید؛ یا دست‌کم یکی از دوستان یا آشنایان‌تان طعمه سارقان شده است. بعد از دیدن چنین صحنه‌هایی یا شنیدن چنین اخباری چه حسی در شما به‌وجود می‌آید؟ آمارها نشان می‌دهند که جرایم اینچنینی که به جرایم خرد معروفند در کشور افزایش یافته اما این افزایش چه دلایل و آثاری در جامعه داشته و برای کنترل آن چه راهکارهایی وجود دارد؟
این روزها همه از افزایش جرائم خرد صحبت می‌کنند؛ جرائمی مثل جیب‌بری، کیف‌قاپی، سرقت لوازم خودرو یا حتی نزاع و درگیری. آنطور که مسئولان انتظامی می‌گویند چنین جرائمی رشد فزاینده‌ای داشته است؛ آنچنان که چندی قبل رئیس پلیس پایتخت زنگ خطر را درخصوص وقوع چنین جرائمی به صدا درآورد و از افزایش 61درصدی جرائم خرد در پایتخت خبر داد و گفت که با وجود کاهش جرائم خشن و سازمان یافته، با افزایش جرائم خرد در پایتخت روبه رو هستیم.
تأثیر جرائم بر احساس امنیت
روزی نیست که خبری از جرائم کوچک و بزرگ نخوانیم و نشنویم. یا اینکه از نزدیکان‌مان نشنویم که مثلا موبایل فلانی را دزدیده‌اند یا اینکه به ماشینش دستبرد زده‌اند یا... . باید خودمان را جای مالباخته بگذاریم تا به درستی حال و روز او را بعد از سرقت درک کنیم. اینکه تا مدت‌ها از سایه خودش هم می‌ترسد و به هیچ‌کس اعتماد ندارد و... اما اگر مالباخته هم نباشیم همین شنیدن خبرهای متعدد درباره سرقت به اندازه کافی روح‌مان را می‌خراشد و تأثیرات غیرقابل انکاری در زندگی مان می‌گذارد.
امان‌الله قرائی مقدم، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه درباره چگونگی پدید آمدن جرائم خرد می‌گوید: «شهرها دنیای تنهایی هستند و مجرمان به‌خصوص مجرمان خرد در شهرها در میان انبوه انسان‌ها گم می‌شوند چون ترسی از شناخته‌شدن ندارند. البته این موضوع در همه جای دنیا یکسان است. در چنین دنیایی خودکنترلی ضعیف می‌شود و عاملی درونی و بازدارنده برای بازداشتن فرد از ارتکاب جرم وجود ندارد، چراکه همه فکر او دست یافتن به مادیات و بالا بردن طبقه اجتماعی‌اش است و در این شرایط وقوع جرائم افزایش پیدا می‌کند.»
اما آیا همیشه ارتکاب جرم، به‌خصوص سرقت با انگیزه افزایش طبقه اجتماعی است؟ این استاد دانشگاه می‌گوید: «همیشه اینطور نیست، چراکه اغلب این طبقه فرودست هستند که مرتکب جرائم خرد می‌شوند و انگیزه اصلی آنها فراهم کردن مایحتاج اولیه برای زندگی است. مثلا این روزها که تورم و گرانی افزایش یافته، جرائم خرد نیز افزایش چشمگیری داشته است و یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها در افزایش جرائمی مثل سرقت، کاهش توان خرید مردم و مشکلات اقتصادی‌شان است.»
در این میان و با افزایش چنین جرائمی که اغلب مقابل چشمان مردم رخ می‌دهد، چه بلایی بر سر احساس امنیت در جامعه می‌آید؟ قرائی مقدم می‌گوید: «با افزایش جرائم خرد، مالباختگان، هم اموال‌شان و هم آرامش‌شان را می‌بازند. افرادی که خبرهای وقوع سرقت و کیف‌قاپی و زورگیری و ... را می‌شنوند نیز دچار ترس و احساس ناامنی می‌شوند. به‌طور کلی جامعه دچار هراس اجتماعی شده و ناامنی روحی به‌وجود می‌آید.» اما آنطور که این جامعه‌شناس می‌گوید، کار به همین جا ختم نمی‌شود چراکه در چنین چرخه‌ای، جرائم مدام در جامعه تولید می‌شود: «جرائم از راه یادگیری صورت می‌گیرد. در محله‌ای که خشونت وجود دارد چون ساکنان آنجا دائم دعوا می‌بینند چنین رفتاری برایشان عادی می‌شود و وقتی در شرایطی مشابه قرار می‌گیرند نخستین واکنشی که به ذهنشان خطور می‌کند درگیر شدن است و این چرخه معیوب مدام تکرار می‌شود.»
عوامل چهارگانه وقوع جرائم خرد
اما جرائمی که از آن به‌عنوان جرائم خرد یاد می‌شود چطور اتفاق می‌افتد و منشأ اصلی این جرائم کجاست؟ این پرسش کلیدی را رضا غنی‌لو، عضو هیأت علمی دانشگاه پلیس اینطور پاسخ می‌دهد: «سلسله عواملی دست‌به‌دست یکدیگر می‌دهند تا شاهد وقوع جرائم خرد در جامعه باشیم اما به‌طور کلی 4 عامل اقتصادی، تغییر سیاست‌های کیفری، مشکل بازپروری مجرمان و ضعف فناوری را ازجمله عوامل مؤثر در وقوع جرائم خرد می‌دانم.»
مشکلات اقتصادی
غنی‌لو می‌گوید: «این روزها شاهد رشد جرائم خرد به‌خصوص سرقت هستیم و می‌توانیم یکی از مهم‌ترین عوامل آن را تورم افسارگسیخته و رکود اقتصادی بدانیم. رکود، بیکاری را افزایش می‌دهد و تورم قیمت‌ها را. وقتی رسما اعلام می‌شود خط فقر زیر 3 میلیون تومان است تقریبا بالغ بر50 درصد مردم زیر خط فقر قرار می‌گیرند. شرایطی که شاهد آن هستیم محصول شرایط اقتصادی است.»
حبس‌زدایی تا کجا؟
«وقتی زندان‌ها ظرفیت کافی ندارند، مسئولان توان نگهداری از زندانیان را ندارند.» عضو هیأت علمی دانشگاه پلیس با بیان این مطلب می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین مشکلات در وقوع جرائم خرد، تغییر سیاست‌های کیفری از حبس‌زدایی به مجازات‌های جایگزین است. در این تغییر رویکرد فقط به بخش حبس‌زدایی توجه شد و نکات دیگر دیده نشد. این تصمیم در شرایطی گرفته شد که زندان‌ها دچار تراکم شده بودند و گاهی تا 6 برابر پذیرش زندانی در خود جای داده و در حال انفجار جمعیت بودند. بالغ بر300 هزار نفر زندانی که برایشان حکم صادر شده، داشتیم درحالی‌که زندان‌ها ظرفیت پذیرش 50 تا 70 هزار نفر را داشتند و بیشتر زندانیان کف‌خواب بودند و در راهروها و کف زمین زندگی می‌کردند. از این گذشته مشکل بودجه هم وجود داشت؛ به همین دلیل سیاست حبس‌زدایی در پیش گرفته شد و چرخه معیوب بازگشت مجرمان به جامعه و ارتکاب جرم ادامه پیدا کرد.»
خلأ بازپروری
معمولا بیشتر مجرمانی که دستگیر می‌شوند سابقه‌دار هستند و نخستین مرتبه‌ای نیست که پای‌شان به زندان باز می‌شود. این مسئله نشان می‌دهد که شاهد یک چرخه تکرار هستیم و در این میان بازپروری و بازگشت به جامعه حلقه‌ای مفقوده است. غنی‌لو بر این نکته تأکید می‌کند و می‌گوید: «متأسفانه در سطح جامعه شاهد افزایش شمار معتادان هستیم و این معضل اجتماعی به بحرانی بزرگ تبدیل شده و به جایی رسیده که اخیرا شاهد اجرای طرح جمع‌آوری چندین هزار معتاد بودیم. همین معتادان در روز دست‌کم باید 2 وعده مواد‌مخدر مصرف کنند و بین 5 تا 50 هزار تومان هزینه مواد‌مخدر مصرفی‌شان است. معتادی که از خانه رانده شده و کسی هم به او کار نمی‌دهد چطور باید این هزینه را تامین کند؟ آیا او گزینه‌ای جز ارتکاب سرقت‌های دم دستی دارد؟ از سرقت یک جفت کفش گرفته تا دزدیدن برف‌پاک‌کن و قالپاق خودروها.» غنی‌لو ادامه می‌دهد: «در این مورد اگر بخواهیم سارق به کار سابقش برنگردد باید برایش گزینه جایگزین درنظر گرفت و به فکر بازپروری او بود و این در شرایطی که جامعه مشکل اشتغال دارد کار دشواری است؛ چراکه اغلب حاضر نیستند به فردی سابقه‌دار که تخصصی هم ندارد کار بدهند. در نتیجه جمعیت کیفری به همان روش خود ادامه می‌دهد و دولت برای پیشگیری مجدد زیرساخت و برنامه مشخصی ندارد.»
ضعف فناوری
چهارمین عاملی که عضو هیأت علمی دانشگاه پلیس از آن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل وقوع جرائم خرد در جامعه یاد می‌کند، ضعف فناوری در تجهیزات است. غنی‌لو می‌گوید: «از سال‌های قبل روند نصب دوربین‌های حفاظتی در جامعه آغاز شد اما اغلب این دوربین‌ها کار حفاظت فیزیکی ساختمان را انجام می‌دهند یا از آنها برای جرائم رانندگی استفاده می‌شود. با این دوربین‌ها کار نگهداری را انجام می‌دهیم که اگر اتفاقی افتاد از دوربین استفاده کنیم اما مهم‌ترین خلأ در این سیستم این است که دوربین‌های ما و سیستم‌های آن هوشمند نیستند و سیستم‌های هشدار‌دهنده به‌صورت آنلاین ندارند. درحالی‌که باید این دوربین‌ها رصدگر و باهوش باشند و بتوانند در لحظه وقوع، جرم را اعلام کنند. با وجود همه هزینه‌هایی که شده، تاکنون نتیجه دلخواه از نصب دوربین‌ها گرفته نشده تا بتوانیم از آنها برای برخورد با وقوع جرائم در لحظه استفاده کنیم.»
این کارشناس رسمی دادگستری به نکته حائز اهمیت دیگری هم در این‌باره اشاره می‌کند: «مثلا اگر لاستیک یک خودرو سرقت شود، یا کفشی در ساختمان دزدیده شود معمولا هیچ‌کس شکایتی نمی‌کند؛ چراکه شهروندان وقت‌شان برایشان اهمیت دارد و می‌دانند برای ثبت شکایت باید مرخصی بگیرند و چندبرابر هزینه کنند. به همین دلیل از این کار منصرف می‌شوند و همین موضوع باعث جری‌تر شدن مجرمان می‌شود و دیگر ابایی از سرقت ندارند و مثلا شاهد هستیم که به‌طور آشکار صندوق‌های صدقات را خالی می‌کنند.»
طرحی برای کاهش جرم
اما برای کاهش وقوع جرائم خرد چه باید کرد؟ چطور می‌شود احساس ناامنی که از وقوع جرائم خرد در جامعه ایجاد شده را کاهش داد؟ غنی‌لو برای این پرسش‌ها طرحی ارائه می‌کند و می‌گوید: «اول باید دولت فکری برای کنترل تورم و رکود کند و به مشکلات اقتصادی سر و سامان داده شود. این نکته تا حد بسیار زیادی می‌تواند از وقوع جرائم خرد جلوگیری کند. در مجلس و قوه قضاییه باید قوانینی تدوین شده و بازدارندگی زیادی داشته باشند و هیچ‌کس به خودش جرأت ندهد که به مال دیگران تعدی کند. از طرف دیگر باید به لحاظ فناوری و تکنولوژیکی نیز شاهد جهش باشیم تا از دوربین‌های هوشمند استفاده شود و رسیدگی به شکایات هم باید با سیستم‌های ساده‌تر و به شکل آنلاین و از راه دور باشد چراکه دیگر روش‌هایی مانند مراجعه به کلانتری و دادسرا و در نوبت رسیدگی ماندن جواب نمی‌دهد.»
نقش پلیس و مردم
علاوه بر همه این راهکارها به‌نظر می‌رسد پلیس و مردم نیز می‌توانند نقش تأثیر‌گذاری بر کاهش جرائم خرد و به تبع آن بالارفتن احساس امنیت در جامعه داشته باشند. شناسایی مناطق جرم‌خیز و فعال کردن هرچه بیشتر گشت‌های انتظامی در این مناطق و استفاده از تجهیزات پیشرفته و همچنین آموزش مردم درباره نحوه مراقبت از اموال‌شان، مخصوصا گوشی تلفن همراه و خودروها و دیگر اموالی که در اماکن عمومی از آنها استفاده می‌کنند، می‌تواند زمینه وقوع جرم را از بین برده و در کاهش جرائم خرد مؤثر باشد.
در همینه زمینه :
