این ماده نجات‌بخش

جواد عزیزی؛ دبیر گروه حوادث

سال‌های زیادی، صدور حکم قصاص برای دختران و پسران نوجوانی که به سن شرعی رسیده بودند اما کمتر از 18سال سن داشتند، نگرانی بسیاری از حقوقدانان و طرفداران حقوق کودکان بود. به‌نظر آنها، اینکه دختری در ده‌سالگی یا پسری در شانزده‌سالگی ناخواسته و بی‌خبر از مجازاتی که ممکن است برایش درنظر گرفته شود، مرتکب اشتباه بزرگی همچون قتل شده و در نهایت به قصاص محکوم شود، ممکن است عادلانه نباشد؛ چرا که برخی از دختران و پسران در این سنین، ممکن است آنقدرها رشد عقلی پیدا نکرده باشند که از عواقب جنایتی که مرتکب می‌شوند، باخبر باشند. سال 92 اما با تصویب قانون جدید مجازات اسلامی در مجلس، امیدها برای جلوگیری از قصاص نوجوانان زیر 18سال که به دلایل مختلف مرتکب قتل شده بودند زنده شد. تا پیش از آن و براساس قانون، نوجوانان تنها زمانی از مجازات مبری می‌شدند که به سن بلوغ شرعی نرسیده بودند؛ یعنی 9سال تمام برای دختران و 15سال تمام قمری برای پسران. قانون مجازات اسلامی سابق، تمامی افرادی که را به حد بلوغ شرعی رسیده بودند دارای مسئولیت کیفری کامل می‌دانست و بر این اساس اگر فردی که به حد بلوغ شرعی رسیده بود، مرتکب قتل عمدی می‌شد، دادگاه می‌توانست حکم به قصاص او بدهد و این مسئله سال‌ها دغدغه حقوقدانان، جرم‌شناسان، جامعه‌شناسان و افکار عمومی بود تا اینکه سال 92 و با اصلاح قانون مجازات اسلامی، ماده‌ای به این قانون اضافه شد که ماده نجات‌بخش نام گرفت. ماده‌ای که 2سال بعد و از خرداد سال 94 لازم‌الاجرا شد و توانست مانع قصاص نوجوانان زیر 18سال زیادی شود که ناآگاهانه مرتکب قتل عمد شده بودند. اما این ماده چه بود و چه نقشی در سرنوشت مجرمان جنایی کمتر از 18سال داشت؟

در ماده 91 قانون مجازات اسلامی جدید آمده است: «در جرائم موجب حد یا قصاص هرگاه افراد بالغ کمتر از 18 سال، ماهیت جرم انجام شده و یا حرمت آن را درک نکنند و یا در رشد و کمال عقل آنان شبهه وجود داشته باشد، حسب مورد با توجه به سن آنها به مجازات‌های پیش‌بینی شده در این فصل محکوم می‌شوند. تبصره- دادگاه برای تشخیص رشد و کمال عقل می‌تواند نظر پزشکی قانونی را استعلام یا از هر طریق دیگر که مقتضی بداند، استفاده کند.» 

تصویب این ماده، البته موافقان و مخالفان زیادی هم داشت. تا جایی که برخی معتقد بودند با اجرای آن، افراد زیر 18سال برای ارتکاب جنایت جری می‌شوند و با خیال راحت ممکن است مرتکب این جرم شوند اما برخلاف آنها، کارشناسان زیادی هم معتقد بودند که تصویب این ماده تحولی شگرف در رسیدگی به جرائم کودکان است.

با همه این موافقت‌ها و مخالفت‌ها، در نهایت اجرای این ماده در دادگاه‌های جنایی آغاز شد و پس از آن بود که از دادگاه‌های مختلف خبر می‌رسید که افرادی که در سنین کمتر از 18سال مرتکب جنایت شده بودند، از مجازات قصاص رهایی یافته و به پرداخت دیه و دیگر مجازات‌های عنوان شده در قانون محکوم شده‌اند.

نجات پس از 8سال 

قانون جدید مجازات اسلامی، نه‌تنها شامل افرادی می‌شد که پس از تصویب آن مرتکب جرم شده بودند، بلکه برای افرادی که قبل از آن نیز دست به جنایت زده و هنوز در زندان در انتظار اجرای حکم به سر می‌بردند هم قابل اجرا بود. یکی از این افراد، دختری به نام مائده بود که در 16سالگی با خوراندن قرص برنج به شوهرش او را به قتل رساند و 8سال در زندان در انتظار اجرای حکم قصاص به سر می‌برد. مائده دختری نوجوان بود که به اجبار به عقد شوهرش درآمده بود و بدرفتاری‌های شوهر و اختلافاتی که داشتند در نهایت باعث شد که زن نوجوان نقشه قتل او را کشیده و آن را اجرا کند. او پس از ارتکاب جنایت دستگیر و از سوی دادگاه به قصاص محکوم شد اما با تصویب ماده نجات‌بخش و درخواست اعاده رسیدگی به پرونده از سوی او، بار دیگر پای میز محاکمه قرار گرفت. این بار اما قضات دادگاه با توجه به دفاعیات مائده و نظریه پزشکی قانونی به این نتیجه رسیدند که او در زمان ارتکاب جنایت از ماهیت و حرمت جرمی که مرتکب شده بود خبر نداشته و بر همین اساس، وی از قصاص تبرئه و به تحمل پنج سال زندان و پرداخت دیه محکوم شد. مهسا، دیگر مجرمی بود که شرایطی مشابه مائده داشت و او نیز در 17سالگی و به‌خاطر بدرفتاری‌های شوهرش، وی را به قتل رسانده بود که در نهایت با اجرای ماده جدید قانون مجازات اسلامی از مجازات قصاص رهایی یافت.

جنایت ناخواسته 

مصطفی، یکی دیگر از نوجوانانی است که با کمک ماده 91 از مجازات مرگ نجات یافت. او مهرماه سال 94 و درحالی‌که تنها 16سال داشت در یک درگیری خیابانی، راننده پژویی را با ضربه چاقو به قتل رساند. پسر نوجوان به اتهام قتل دستگیر شد و یک سال بعد در دادگاه کیفری استان تهران پای میز محاکمه قرار گرفت. هر چند در این جلسه پدر و مادر مقتول برای او درخواست قصاص کردند اما وقتی متهم در جایگاه قرار گرفت، در دفاع از خودش گفت: من و دوستم مصطفی سوار پیکان وانت بودیم و در خیابان‌های ورامین دور می‌زدیم که آینه بغل یک پژو پرشیا که مقتول راننده آن بود با آینه ماشین ما برخورد کرد. همان موقع سرنشینان پژو پیاده شدند. چون آنها هیکلی بودند، وقتی دیدمشان ترسیدم و چاقویی را که همراه داشتم بیرون آوردم. من فقط می‌خواستم آنها را بترسانم اما دعوا بالا گرفت و من ناخواسته با چاقو ضربه‌ای به راننده پژو زدم که باعث مرگ او شد. من واقعا در آن زمان اطلاعی از عواقب جرمی که مرتکب شدم نداشتم و حالا هم می‌گویم اشتباه کرده‌ام و پشیمانم. وقتی دستگیر شدم، در کانون اصلاح و تربیت فهمیدم مجازات کسی که دست به قتل بزند قصاص است. قضات دادگاه در پایان جلسه این محاکمه، با توجه به ماده 91 قانون مجازات اسلامی و درنظر گرفتن این مسئله که متهم در زمان جنایت ماهیت و حرمت جرم را درک نکرده بود، او را از مجازات قصاص تبرئه و به پرداخت دیه و حبس محکوم کردند.حالا و با گذشت 3سال از لازم‌الاجرا شدن این قانون، نوجوانان زیادی که در اوج ناآگاهی دست به جنایت زده بودند، به جای طناب دار، منتظرند تا پس از پایان دوران حبس، زندگی تازه‌ای از سر بگیرند و به گفته بیشتر آنها، تلاش کنند که هرگز در زندگی‌شان مرتکب جرم دیگری نشوند.