ناخوشی‌ تالاب‌های شمال

هتل بزرگ رامسر 48 سال پیش در چنین روزی(13 بهمن 1369) محل امضای یک تفاهم‌نامه بین‌المللی برای حمایت از تالاب‌ها بود. 
رئیس وقت سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران تلاش کرده بود که با هدف حفاظت از تالاب‌ها و گونه‌های جانوری و گیاهی موجود در آنها، نمایندگان تعدادی از کشورهای دارای تالاب را برای امضای یک تفاهم‌نامه بین‌المللی گردهم آورد. نتیجه این تلاش، امضای تفاهم‌نامه‌ای توسط نمایندگان 18 کشور بود که به دلیل میزبانی رامسر از این نشست بین‌المللی، نام شهر میزبان را روی کنوانسیون قرار دادند.

 امروز کنوانسیون رامسر در حالی 48ساله شده که 151 کشور به 18 کشور ابتدایی عضو آن افزوده شده و در حال حاضر بیش از 2100 تالاب در سراسر دنیا را زیر پوشش خود دارد.
 امضای این تفاهم‌نامه بین‌المللی مهم محیط‌زیستی در 13 بهمن 1349 سبب شد که این روز به نام روز جهانی تالاب‌ها نامگذاری شود. 

کنوانسیون رامسر سال به سال مهم‌تر شد و 4 سال پس از امضای تفاهم‌نامه به عنوان یک تشکل بین‌المللی قانونی مورد توجه و زیر پوشش یونسکو قرار گرفت. بی‌تردید روزی که کنوانسیون رامسر، در استانی که تالاب‌های مهم و متعددی دارد و کشوری که برخی تالاب‌های آن شهرت جهانی داشتند، امضا می‌شد، وضعیت تالاب‌ها بسیار مساعد، یا دست‌کم بهتر از وضعیت امروز بود. گیلان، مازندران و گلستان تالاب‌های زیبایی دارند که شرایطشان در آن روزها قابل قیاس با وضعیت امروز نیست. تالاب انزلی و میانکاله جزو نخستین تالاب‌هایی بودند که در این کنوانسیون به عنوان تالاب‌های بین‌المللی به ثبت رسیدند، اما اکنون این دو پهنه آبی با زوال تدریجی روبه‌رو هستند. 

این وضعیت شامل تالاب‌های دیگری همچون گمیشان، آلماگل، آلاگل در گلستان و استیل، امیرکلایه، بوجاق و کیاکلایه در گیلان هم شده و در شرایط خوبی قرار ندارند. برداشت بی‌رویه آب، ورود فاضلاب‌ها و زباله‌ها و تصرف اراضی ساحلی از عوامل تهدیدکننده تالاب‌هاست. در این میان تالاب گمیشان نزدیک به نابودی است. همشهری به این مناسبت، وضعیت تالاب‌های 3  استان شمالی را به‌صورت اجمالی بررسی می‌کند.
 

تالاب‌های گیلان در معرض نابودی و خشکی

فرشته رضایی|   رشت- خبرنگار :


تالاب‌ها یکی از زیباترین اکوسیستم‌های طبیعی دنیا هستند که محل زادآوری پرندگان و انواع جانوران آبزی بوده و به نوعی جاذبه گردشگری هم دارند. با این حال به دلیل رشد جمعیت و آلودگی‌های متعدد بر اثر انباشت زباله یا دست‌اندازی به حریم تالاب‌ها برای سکونت یا طرح‌های گردشگری، تالاب‌ها در معرض تهدید قرار دارند. گیلان در تراکم جمعیتی بعد از شهر تهران رتبه دوم را دارد. یعنی برخلاف دیگر نقاط کشور در گیلان هر فرد 7/0 هکتار زمین دارد، در نتیجه تراکم بیش از حد مردم فشار را روی جنگل‌ها، تالاب‌ها و مراتع زیاد کرده است.

 از سوی دیگر فاضلاب، آب‌های زیرزمینی را مسموم و کشنده می‌کند و سبب خشکی جنگل‌ها و تالاب‌ها می‌شود. دست‌اندازی به حریم تالاب‌ها، خشک‌کردن آنها برای ساخت‌و‌ساز و هجوم سنبل آبی از تهدیدات تالاب‌های گیلان است.  تالاب بندرانزلی، بوجاق کیاشهر، استیل، کیاکلایه لنگرود و امیرکلایه از تالاب‌های با ارزش استان هستند که سرمایه ملی بوده و بر اثر اهمال در حال نابودی هستند. تالاب‌ها بهترین چشم‌انداز از نظر گردشگری و موثرترین مانع در برابر سیلاب‌ها و خنک‌‌کننده زمین در فصول گرم هستند. از این رو می‌توان با راهکارهایی از دست‌اندازی بیشتر به آنها جلوگیری کرد. در روز جهانی تالاب‌ها به معرفی و وضعیت برخی از مهم‌ترین تالاب‌ها در گیلان پرداختیم.‌


تالاب انزلی 

این تالاب در 40 کیلومتری شمال رشت و در جنوب غربی بندر انزلی و دریای خزر قرار دارد. در تالاب انزلی بیش از 100 گونه پرنده، 50 گونه ماهی و صدها گونه مختلف از گیاهان و جانوران زندگی می‌کنند و به همین دلیل از مهم‌ترین تالاب‌های جهان محسوب می‌شود. 
این تالاب از سال 54 نیز در فهرست تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده و مهم‌ترین منبع تکثیر و تولید ماهیان خاویاری و استخوانی دریای خزر است. وسعت این تالاب در فصول زمستان و بهار به علت افزایش بارندگی به حدود 120 کیلومترمربع می‌رسد و در تابستان و پاییز به حدود 80 کیلومتر تقلیل می‌یابد. با توجه به زیبایی‌های چشمگیر تالاب انزلی، این منطقه می‌تواند به عنوان اکوسیستم آبی-طبیعی، گردشگران زیادی را به خود جلب کند، اما متاسفانه از سال 84 در معرض نابودی قرار گرفته است. 


تالاب عینک رشت    

تالاب یا مرداب عینک در حاشیه پارک دانشجو، در غرب رشت واقع است. این تالاب بزرگ‌ترین تالاب شهری ایران و دومین تالاب بزرگ گیلان بوده و محیط آن ۱۲ کیلومتر و منبع آبی آن ۳۰ هکتار است. 
طول این تالاب ۲۶۳۰ متر و عرض آن به طور متوسط ۱۲۰ متر است. تالاب عینک به دلیل آن‌که در عکس‌های هوایی شبیه عینک است، به این نام خوانده می‌شود و از مناطق مهم گردشگری رشت است. از نظر طبیعی، اطرافش پوشیده از گیاهان هیدرومرفی و درخت است. این گیاهان به دلیل شرایط مساعد آب و هوایی هرساله بخش‌های بیشتری از آب آن را اشغال می‌کنند. از آنجا که تالاب در داخل شهر قرار گرفته و از طرفی طی سال‌ها شاهد افزایش بی‌سابقه جمعیت در شهر رشت بوده‌ایم، این حجم انبوه جمعیت، موجب شده تا نسبت به تالاب‌های دیگر با مشکلات بیشتری دست و پنجه نرم کند. از آن جمله می‌توان به ساخت و سازهای بی‌شمار در حریم تالاب، ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی به داخل تالاب و تولید زباله توسط شهرنشینان اشاره کرد. در حال حاضر بخش‌هایی از تالاب را لوازم منزل و مصالحی اشغال کرده که به دلیل تخریب خانه‌های مسکونی به داخل تالاب رها شده و اینها از دلایل خشکی بخش‌هایی از آن هستند. 

از سال 90 رشد گیاه سنبل آبی که به صورت بسیار متراکم، داخل آب رشد می‌کند، در تالاب عینک مشاهده شد. با گذشت زمان سطح وسیعی از این تالاب توسط گیاه پوشیده شد. در سال‌های اخیر با تلاش دوستداران محیط‌زیست و پدافند غیرعامل استان این گیاه از سطح تالاب جمع‌آوری شد.


تالاب بوجاق   

بوجاق با مساحتی بیش از 3250 هکتار و ارتفاع متوسط 26 متر پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد، در شمال شرق رشت، بخش بندر کیاشهر و 20 کیلومتری شهرستان آستانه اشرفیه واقع شده است.

قسمتی از تالاب بوجاق به علت اهمیت زیستگاهی به‌ویژه برای پرندگان مهاجر آبزی به عنوان تالاب بین‌المللی در سال 54 تحت عنوان «لاگون کیاشهر» در فهرست کنوانسیون رامسر به ثبت رسید. این تالاب تا سال 69 از دو بخش شرقی و غربی تشکیل شده بود که حدفاصل بین این دو بخش، رودخانه سفیدرود جریان داشت. طغیان‌های پی در پی و سیلاب‌های متعدد سبب انحراف رودخانه شد و نهایتا دهانه سفیدرود در فاصله 5/2 کیلومتری دهانه اولیه قرار گرفت. 

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، این تالاب به نام «تالاب 22 بهمن» نامگذاری شد. منطقه بوجاق در سال 77 خورشیدی با وسعت 800 هکتار به مدت 5 سال با نام «منطقه شکار ممنوع بوجاق کیاشهر» تحت حفاظت قرار گرفت و سپس در سال 81 خورشیدی با افزایش سطح آن، به مجموعه پارک‌های ملی کشور پیوست. تمام پارک ملی بوجاق با عنوان «تالاب کیاشهر» در فهرست تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است. 

اقداماتی برای کاهش ورود آلاینده‌ها به داخل این تالاب انجام شده است از جمله پروژه حذف رسوبات تالاب انزلی، احیای آبراهه و لایه‌برداری از قسمت‌های مختلف تالاب که به صورت متداول در حال انجام است، اما متاسفانه تغییر اساسی در وضعیت تالاب ایجاد نشده است.


تالاب جوکندان تالش       

تالاب جوکندان از تالاب‌های نادر گیلان و بخشی از منطقه حفاظت شده لیسار است. این تالاب در زمره تالاب‌های دریایی ساحلی به شمار می‌رود. در کنار آن چشم‌اندازهای زیبایی همچون جنگل‌های جلگه‌ای و کوهستانی هیرکانی را می‌توان مشاهده کرد. مساحت این تالاب با ۲۳۸ هکتار، در ۷ کیلومتری شمال شهر تالش واقع شده است.

 با توجه به این‌که تالاب جوکندان تالش از طریق سه رودخانه جوکندان، قلعه بین و سیدلر لیسار آبگیری می‌شود، چندین سال است ورودی‌های منتهی به این تالاب بر اثر انباشت رسوبات مسدود شده است. لایروبی ورودی رودخانه‌ها باعث می‌شود تا آب مستقیم به تالاب وارد شود.

 این کار باعث بالا آمدن سطح آب تالاب شده است. در اواخر سال گذشته جلسه‌ای به ریاست معاون عمرانی استاندار گیلان و با حضور فرماندار تالش، مدیر کل حفاظت محیط‌زیست گیلان، مدیر کل آب منطقه‌ای و مدیر کل منابع طبیعی استان جهت اجرای پروژه احیای تالاب جوکندان و تخصیص اعتبارات استانی برگزار شد که در حال حاضر کار احیای آن دنبال می‌شود.


تالاب کیاکلایه لنگرود     

تالاب کیاکلایه از دیگر تالاب‌های شهری گیلان است که در محور ترانزیتی گیلان-مازندران قرار دارد و از جنوب به کوهپایه‌های ملاط و کومله متصل است.گونه‌های حیاتی در این تالاب از تنوع بسیار بالایی برخوردار است. پوشش گیاهی آن در حال حاضر درخت توسکا و پوشش نی بوده و گل نیلوفر هم به زیبایی‌های آن افزوده است. 

این تالاب در گذشته آب زراعی حاشیه‌نشینان لنگرود را تامین می‌کرد ولی اکنون به دلیل کم و زیاد شدن و آلودگی کاربری خود را از دست داده است. انواع پرندگان اعم از انواع حواصیل، چنگر نوک سرخ، انواع کاکایی، آبچلیک پاسرخ و تلیله شکم سیاه در این تالاب زیست می‌کنند. تالاب کیاکلایه در حدود ۳۰۰ هکتار مساحت دارد اما اکنون مساحت آن نزدیک به ۱۰۰ هکتار شده است. دلیل آن آلودگی تالاب و بی‌توجهی منابع طبیعی و شهرداری است. از جمله عوامل موثر در آلودگی آن می‌توان به ورود زباله‌های شهری و بیمارستانی، ایجاد کمربندی جدید در بخشی از تالاب، ساخت پروژه پارک بازار لنگرود که محوطه وسیعی از تالاب به خاطر آن نابود شده، ایجاد پیست موتورسواری و آلودگی صوتی در تالاب، همچنین ایجاد مزاحمت برای پرندگان نام برد. پروژه مسکن مهر این شهرستان هم در بخشی از همین تالاب به اجرا درآمده است.


تالاب بین‌المللی امیرکلایه  

تالاب امیرکلایه که در گذشته آن را «شاله کٌل» نیز می‌نامیدند، در بخش شیرجو پشت در شمال لاهیجان و در 28 کیلومتری شمال غربی لنگرود در نزدیکی جاده بندر کیاشهر (حسن کیاده) به لنگرود قرار دارد.

 یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد تالاب امیرکلایه این است که از معدود محیط‌های تالابی آب شیرین است که در یک کیلومتری دریا قرار دارد. این تالاب توسط چشمه‌های زیرزمینی و تعدادی زهکش که آب مزارع کشاورزی را وارد تالاب می‌کنند، تغذیه می‌شود. این اکوسیستم آبی در سال 54 در کنوانسیون رامسر با نام «تالاب امیرکلایه» در فهرست تالاب‌های بین‌المللی قرار گرفت و در حال حاضر تحت نظارت سازمان محیط‌زیست است.


تالاب سوستان   

تالاب سوستان در جوار روستایی با همین نام در نزدیکی شهر لاهیجان واقع شده است.
این تالاب یکی از تالاب‌های آب شیرین کشور بوده و در فصول پاییز و زمستان به دلیل بارندگی‌های فراوان حجم آب آن افزایش یافته و در فصل تابستان سطح آب آن پایین می‌رود. اطراف تالاب سوستان به وسیله نیزار و زمین‌های سرسبز احاطه شده است. روی بستر این تالاب گیاهان مردابی بی‌نظیری به چشم می‌خورد که منظره زیبایی را به وجود آورده‌اند. 

این تالاب زیستگاه پرندگان و آبزیان بسیاری بوده که وجود آنها در اطراف تالاب فضای فوق‌العاده‌ای را ایجاد کرده است.وجود راه دسترسی آسان، در کنار منظره‌ها و چشم انداز‌های زیبا و بکر سبب شده تا این تالاب به یکی از بهترین مقاصد برای علاقه‌مندان به طبیعت‌گردی و گردشگران تبدیل شود. معضل این تالاب هم همانند دیگر تالاب‌ها ریختن زباله در حاشیه آن و رشد سنبل آبی است که اخیرا گروه‌های محیط‌زیستی به جمع‌آوری آن اقدام کرده‌اند.


تالاب استیل آستارا      

تالاب استیل در فاصله ۷ کیلومتری از شهر آستارا و در نزدیکی روستای عباس‌آباد و جاده رشت به آستارا واقع شده است. این تالاب در زبان محلی با نام هستل شناخته می‌شود و به معنای آبگیر است.
تالاب استیل وسعتی در حدود ۱۴۰ هکتار داشته و آب آن از طریق بارش باران تامین می‌شود. اهالی منطقه اعتقاد دارند که بخشی از آب تالاب از طریق چشمه‌ای در بستر تالاب تامین می‌شود.
این تالاب به نام تالاب متحرک نیز شناخته می‌شود. دلیل نامگذاری وجود درختان توسکا درون تالاب است.  این درختان به دلیل قرارگیری ریشه آنها در آب همواره در حال جابه‌جایی و تغییر مکان هستند و سبب شده‌اند تا تالاب به این نام شناخته شود.

درون آب تالاب استیل ماهی‌های گوناگونی نظیر کپور و اردک‌ماهی و در اطراف آن جانورانی مانند موش مردابی، انواع مار و لاک‌پشت زندگی می‌کنند.
وجود ۸۰ گونه پوشش گیاهی و جانوری به این تالاب زیبایی و ارزش بالایی داده است. با این حال تالاب در معرض تهدید قرار دارد. سال گذشته قرار بود که برای طرح گردشگری، جاده دسترسی دوچرخه‌سواری در حاشیه آن ایجاد شود که از این کار جلوگیری شد. در سال جاری احداث کلبه‌های چوبی شناور در داخل تالاب هم مورد انتقاد قرار گرفت و تاکنون جلوی آن گرفته شده است.
 در ضلع غربی تالاب نیز برخی شکارچیان غیرمجاز پرندگان نادر از جمله باکلان‌ها را شکارها می‌کنند.