آب
سدهایی که کام روستاهای بلوچستان را تر نکرد
سرپرست معاونت آب و فاضلاب روستایی سیستان و بلوچستان: تلاش ما این است تا پایان سال آینده مجتمع شبکه پایین دست سد «زیردان» به بهره‌برداری برسد
سیدامیرحسین عظیمی| خبرنگار:
«زیردان» و «پیشین» دو سد مهم جنوب بلوچستان هستند. سدهایی که ساخت آن‌ها در دهه 70 به امید آن‌که تحولی در آب‌رسانی به روستاهای سیستان ایجاد کند، آغاز شد. برای استانی که به گواه وزارت نیرو، پایین‌ترین سرانه دسترسی به شبکه آب در کشور را دارد و بیش از 3 هزار روستای آن به‌ویژه در بلوچستان، با جمعیتی حدود یک میلیون نفر از شبکه و لوله‌کشی آب محروم هستند و سقایی آب‌رسانی می‌شوند؛ حتی برخی روستاییان با آب برکه‌ها، رودها و گودال‌های دست‌ساز قضای حاجت می‌کنند. بنابراین طرح‌های آب‌رسانی حکم نان شب را برای روستاییان دارد.
474 روستا با جمعیتی حدود 168 هزار نفر در جنوب بلوچستان، شهرستان‌های چابهار، قصرقند و سرباز نزدیک به دو دهه است امیدوارند با آب دو سد بزرگ بلوچستان آب‌رسانی شوند؛ اما تاکنون نه‌تنها خبری از آب نبوده که این دو سد به معضلی زیست‌محیطی و تشدید‌کننده خشکسالی فراگیر در بلوچستان نیز تبدیل شده‌اند.
100 روستای پایین‌دست زیردان آب‌رسانی شدند
«حسن عابدی» سرپرست معاونت طرح و توسعه آب و فاضلاب روستایی سیستان و بلوچستان میگوید: طرح مطالعاتی و عملیات احداث هر دو سد زیردان و پیشین در دهه 70 شروع شد. سد پیشین در همان دهه 70 به بهره‌برداری رسید و سد زیردان هم در سال 1390 افتتاح شد.
وی می‌افزاید: عملیات آب‌رسانی از سد 207 میلیون مترمکعبی زیردان رودخانه کاجوی قصرقند، با هدف آب‌رسانی و ایجاد شبکه آشامیدنی و زهکشی برای بیش‌از 71 هزار نفر از مردم 261 روستای پایین‌دست شهرستان‌های قصرقند و چابهار در بخش‌های تلنگ، پلان و پیرسهراب از سال 1384 آغاز شده است. هم‌اکنون بنا به برآورد ما این سد 50 میلیون متر مکعب آب دارد که می‌تواند نیاز روستاهای پایین‌دست را برای چندسال برآورده کند.
عابدی میگوید: برای سد زیردان هم‌اکنون حدود 100 روستا در مدار قرار گرفته‌اند و تمامی شبکه توزیع و پخش آن‌ها کامل شده است که از سد تغذیه می‌کنند، ولی برای سایر روستاها و بهره‌برداری کامل از مجتمع شبکه پایین‌دست سد تلاش ما این است که تا پایان سال آینده به بهره‌برداری برسد.
پیشین، آبی برای آب‌رسانی ندارد
عملیات احداث شبکه پایین‌دست سد «پیشین» شهرستان سرباز، دیگر سد مهم جنوب بلوچستان، نیز مهرماه گذشته آغاز شده است؛ یعنی 20 سال بعد از به بهره‌برداری رسیدن از این سد. سرپرست معاونت طرح و توسعه آب و فاضلاب میگوید: شبکه پایین‌دست سد 175 میلیون متر مکعبی پیشین، 213 روستای شرق چابهار و سرباز را با جمعیتی حدود 97 هزار نفر پوشش می‌دهد.
عابدی می‌افزاید: در تلاشیم تا ادامه پروژه شبکه پایین‌دست این سد را در قالب ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری به بخش خصوصی واگذار کنیم تا با فاینانس داخلی به بهره‌برداری برسد.
پروژه پایین‌دست شبکه پیشین واگذار شود یا نشود فرقی نمی‌کند، چراکه آبی برایش نمانده است. «مجیب حسنی»، معاون عمرانی فرماندار سرباز، میگوید: آب پشت سد پیشین به‌دلیل افت شدید بارش و خشکسالی فراگیر خشک شده و عملاً غیرقابل استفاده است؛ این سد هم‌اکنون کمتر از 25میلیون متر مکعب آب دارد که 18 میلیون متر مکعب آن رسوب و غیرقابل بهره‌برداری است؛ بنابراین عملاً خشک شده است.
سدهای پیشین و زیردان فاجعه روی فاجعه بلوچستان
از نظر بسیاری، به‌ویژه کارشناسان آب و محیط زیست، سدسازی پروژه رد شده‌ای است؛ نمونه‌اش یک تحقیق جدید بین‌المللی است که در یک نشریه معتبر چاپ شده است؛ محققان در این تحقیق می‌گویند: سدها برای محیط زیست فاجعه‌بارند؛ باعث صدمه دیدن سیستم اکولوژیکی رودها، دامن زدن به تغییرات اقلیمی و به هم زدن اکوسیستم طبیعت می‌شوند. برای سد زیردان و پیشین که هنوز شبکه‌های پایین‌دستشان به بهره‌برداری نرسیده، اگر به این نشریه استناد شود فاجعه بر فاجعه می‌شود، به‌ویژه آن‌که از نظر بسیاری از کارشناسان از سال‌ها قبل می‌شده به‌جای سدسازی، آب‌های عمان را شیرین‌سازی کرد و به بلوچستان آب رساند. همچنین زیردان و پیشین داد مدیران و مردم محلی را درآورده‌اند.
«عبدالعزیز میایی»، بخشدار پلان نیز میگوید: رودخانه «کاجو» تنها امید آبادانی و سرسبزی منطقه بزرگ «دشتیاری»، «پلان و «تلنگ» است، اما با احداث سد زیردان بیشتر مناطق پایین‌دست آن به جای سرسبزی به کانون ریزگردها و گردوغبار تبدیل شده‌اند.
«معین‌الدین سعیدی»، رئیس شورای اسلامی شهرستان چابهار نیز میگوید: با آن‌که سدسازی پروژه ردشده‌ای در دنیاست، بر ساخت آن‌ها در دهه 70 تاکید شد؛ روستاهای پایین‌دست این دو سد بزرگ می‌توانستند از نعمت خدادادی آب دریا و شیرین‌سازی آن سیراب شوند.
وی می‌افزاید: این واقعاً اوج بی‌تدبیری است که سد ایجاد شود و آب بلااستفاده پشت سد بماند، اما شبکه پایین‌دست آن‌قدر طولانی شود تا یکی از سدها بدون آن‌که استفاده‌ای برای روستانشینان داشته باشد، بخشکد. سال 95 قرار بوده شبکه پایین‌دست زیردان به بهره‌برداری برسد، اما حالا می‌گویند تا پایان سال آینده طول می‌کشد. سعیدی ادامه می‌دهد: سد زیردان و پیشین خشکسالی را تشدید کرد؛ سدها آب را نگه داشتند تا خشک شدند و این در حالی بود که مردم پایین‌دست تشنه آب بودند. خیلی از تغییرات در پدیده اکولوژی منطقه که موجب تشدید خشکسالی شد ناشی از سدسازی بود.
سعیدی میگوید: تاکیدمان این است که سد زیردان سریع‌تر طبق قول داده‌شده به بهره‌برداری برسد و سرنوشت سد خشک‌شده پیشین را پیدا نکند؛ بهانه عدم اعتبار برای ما و مردم پذیرفتی نیست.
نابودی اکوسیستم «دشتیاری»
«خالد بادپا»، عضو شورای «نوبندیان» چابهار، میگوید: منطقه «دشتیاری» در سال‌های نه‌چندان دور زیستگاه حیات‌وحش منطقه بوده و حتی در بعضی فصل‌های سال شاهد پرندگان مهاجری بودیم که به این منطقه کوچ می‌کردند. بی‌تدبیری و عدم استفاده صحیح از آب و نگهداری آب‌ها در پشت سدها سبب شده کل اکوسیستم منطقه نابود شود و حیات‌وحش و انواع پرندگان منطقه منقرض شوند.