سعدآباد؛ آغاز یک راه 12ساله

محسن تولایی

حسن روحانی در مدت 22ماه مانده به شروع ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد نخستین مذاکرات هسته‌ای ایران را مدیریت می‌کند. پرونده هسته‌ای ایران تا 12سال بعد به طول می‌انجامد، اما اتفاقات آن 22ماه پایه‌گذار نخستین چانه‌زنی‌ها بر سر برنامه هسته‌ای ایران می‌شوند. روحانی از 12مهرماه سال82 مسئولیت پرونده هسته‌ای را برعهده می‌گیرد. از یک سال قبل از انتشار برخی گزارش‌ها در خارج از کشور درباره وجود مرکز غنی‌سازی اورانیوم در نطنز و تأسیسات آب سنگین در اراک فشارهای سیاسی آمریکا بر ایران را افزایش داده‌اند. کلا 10سانتریفیوژ در نطنز می‌چرخند.

خرداد82 نخستین تاریخ رسمی درخواست جامعه جهانی برای تعلیق فعالیت هسته‌ای ایران است. محمد البرادعی، مدیرکل وقت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارشی اعلام می‌کند که دولت ایران به تعهدات خود برمبنای پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای پایبند نبوده است. در این گزارش آژانس از ایران می‌خواهد بدون قید و شرط پروتکل الحاقی را بپذیرد و همچنین از ورود مواد هسته‌ای به سانتریفیوژها جلوگیری کند.

شهریور82 شورای حکام با اجماع همه اعضا طی قطعنامه‌ای 50روز به ایران مهلت می‌دهد تا پروتکل الحاقی معاهده منع گسترش سلاح‌های اتمی را امضا کند. به گفته محمدجواد ظریف سفیر وقت ایران در سازمان ملل در کتاب خاطراتش «تا شهریور 1382 مسئولیت کامل دیپلماسی انرژی اتمی در آژانس با سازمان انرژی اتمی بود، یعنی نماینده ایران در آژانس هیچ رابطه تشکیلاتی‌ای با وزارت امور خارجه نداشت.» حسن روحانی دبیر وقت شورای‌عالی امنیت ملی نیز در کتاب خاطراتش می‌نویسد که سازمان انرژی اتمی ایران از ابعاد بحران پیش روی اتمی مطلع نبود و «ضعف کارشناسی حقوقی» داشت. به نوشته روحانی، غلامرضا آقازاده، رئیس وقت سازمان انرژی اتمی پیش از قطعنامه و ضرب‌الاجل 50روزه آژانس گفته بود پرونده ایران موضوع مهمی نیست و به‌زودی در آژانس مختومه می‌شود و علی‌اکبر صالحی سفیر ایران در آژانس هم پیام داده بود که خطری ایران را در شورای حکام تهدید نمی‌کند و احتمال صدور قطعنامه وجود ندارد. ظریف می‌گوید تا شهریور82 تیم مذاکره‌کننده‌ای وجود نداشت؛ خودش هم تنها از تأسیسات یو سی اف اصفهان خبر داشته و اسم تأسیسات نطنز و تأسیسات آب سنگین را برای نخستین بار در تماس تلفنی گزارشگر سی ان ان می‌شنود.

وزیران امور خارجه از بریتانیا، فرانسه و آلمان با ارسال پیامی به ایران خواستار پیوستن این کشور به پروتکل الحاقی می‌شوند و برای حضور در تهران اعلام آمادگی می‌کنند.

مسئله هسته‌ای زمانی برای مسئولان کشور جا می‌افتد که از یک موضوع تکنیکی فراتر رفته است. معاونان وزارت امور خارجه به کمال خرازی وزیر وقت اصرار می‌کنند پرونده به شورای‌عالی امنیت ملی واگذار شود. خرازی هم موضوع را به رئیس دولت منتقل می‌کند. محمد خاتمی، رئیس‌جمهور طبق قانون اساسی رئیس شورای‌عالی امنیت ملی نیز هست و غروب 12مهر1382 نامه دست‌نویس او به‌عنوان حکم مسئول مذاکرات اتمی به دفتر روحانی می‌رسد. روحانی ابتدا امتناع می‌کند و ساعاتی بعد آیت‌الله خامنه‌ای از او می‌خواهد مسئول مذاکرات شود. نخستین تیم مذاکراتی هسته‌ای ایران در جلسه شورای‌عالی امنیت ملی مشخص می‌شوند. آنها 3نفر هستند: محمدجواد ظریف سفیر ایران در سازمان ملل (نیویورک)، سیروس ناصری و محمد البرزی سفیر وقت ایران در ژنو. ناصری مسئولیتی در وزارت خارجه ندارد و مسئولیت‌هایی در حوزه‌های نفتی دارد؛ حضورش شاید معطوف به سوابق مدیریتی قبلی او در این وزارتخانه است. ظریف نیز مسئول تیم است. نمایندگان و مدیران سیاسی 3 کشور اروپایی به علاوه نماینده اتحادیه اروپا در مذاکره با ظریف و همراهانش در سعدآباد حاضر می‌شوند. حسین موسویان نیز معاون سیاست خارجی شورای‌عالی امنیت ملی نیز به‌عنوان معاون روحانی در برخی مذاکرات وزارت امور خارجه شرکت می‌کند. بخش دیگری از مذاکره را نیز در سطح بالاتر روحانی با وزرای امور خارجه 3کشور اروپایی پیش می‌برد. وزیران خارجه 3کشور اروپایی انگلستان، آلمان و فرانسه به تهران آمده‌اند و مذاکرات آنها با طرف ایرانی به بیانیه سعدآباد در 29مهرماه1382 منجر می‌شود. بیانیه‌ای که براساس مفاد آن، جمهوری اسلامی ایران می‌پذیرد تا 29 آبان، پروتکل 2+93 را امضا کند. اعضای هیأت اروپایی را دومینیک دو ویلپن، جک استراو و یوشکا فیشر وزرای خارجه 3کشور فرانسه، بریتانیا و آلمان تشکیل می‌دهند. 4دور مذاکرات هسته‌ای در دوره مسئولیت حسن روحانی دبیر وقت شورای‌عالی امنیت ملی برگزار می‌شود. یک‌بار تهران، 2بار بروکسل و یک‌بار ژنو میزبان این مذاکرات هستند. حسین موسویان از اعضای تیم وقت مذاکره‌کننده درباره اهداف این مذاکرات می‌گوید: «در 4دوره‌ای که من حضور داشتم تمام تلاش ما این بود که پرونده به شورای امنیت نرود و مانع ارجاع به شورای امنیت و اعمال تحریم‌ها علیه ایران شدیم.» خاویر سولانا، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در مذاکرات دور سوم و چهارم به گفت‌وگوها اضافه می‌شود. به گفته ظریف حداقل 10دور مذاکره نیز در سطح مدیران سیاسی ایران، 3کشور اروپایی و نماینده اتحادیه اروپا برگزار می‌شود. مذاکرات سعدآباد آنچنان که روحانی در یک برنامه تلویزیونی گفت یک بیانیه بود ولی مذاکرات بروکسل و ژنو توافقنامه‌هایی به همراه داشت. 4 اسفندماه82، در بروکسل2 ایران متعهد شد ساخت و آزمایش سانتریفیوژهای مورد نیاز برای غنی‌سازی و ساخت قطعات یدکی سانتریفیوژهای موجود را به‌طور داوطلبانه تعلیق کند.

در مذاکرات دور نخست و در نشست مشترک وزرای خارجه 3کشور اروپایی و هیأت ایرانی که در کاخ سعدآباد تهران برگزار شد، طی بیانیه‌ای اعلام شد که ایران پروتکل الحاقی معاهده منع گسترش سلاح‌های اتمی را اجرا و به‌صورت داوطلبانه گازدهی به سانتریفیوژهای مرکز غنی‌سازی نطنز را با هدف اعتمادسازی معلق می‌کند. روحانی در جریان رقابت‌های انتخابات ریاست‌جمهوری سال92 وقتی مجری برنامه تلویزیونی از او می‌پرسد «برخی می‌گویند در سعدآباد همه‌‌چیز متوقف شد»، می‌گوید «این حرف دروغ است. اینها مال بی‌سوادهاست. شاید آنکه در گوشی به شما می‌گوید بی‌سواد است. بیانیه تهران(Tehran Declaration) است نه قرارداد. ما مذاکره را در مهر82 انجام دادیم. می‌دانید یو سی اف در سال83 افتتاح شد؟ کیک زرد می‌دانید کی درآمد؟ زمستان83. ما متوقف کردیم؟ ما کامل کردیم؛ نه اینکه من، دانشمندان ما این کار را کردند. ما که می‌گویم یعنی نظام و رهبری». 

سعدآباد آغاز یک سلسله مذاکراتی بود که 12سال تمام طول کشید. شروع این مذاکرات با حسن روحانی بود و پایان آن هم با نظر روحانی باید بسته می‌شد. در این 12سال ایران 3رئیس‌جمهور به‌خود دید؛ سیدمحمد خاتمی، محمود احمدی‌نژاد و حسن روحانی. در دوران خاتمی تلاش شد با مذاکرات سعدآباد و پاریس از ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل جلوگیری شود؛ در دوران هشت‌ساله احمدی‌نژاد قطعنامه‌هایی برای ایران در شورای امنیت صادر شد و در دوران روحانی با آغاز دور جدیدی از مذاکرات و سپردن مسئولیت پرونده هسته‌ای به وزارت خارجه، این قطعنامه‌ها لغو شد. 12سال بعد یکی از اعضای اصلی تیمی که مذاکرات را در سعدآباد انجام داده بود یعنی محمد جواد ظریف، توافق هسته‌ای را در هتل کوبورگ وین رقم زد. توافقی که ایران را از ذیل فصل 7منشور سازمان ملل خارج کرد و تمامی قطعنامه‌های قبلی علیه ایران را لغو کرد.