در روزهای گذشته نشست‌های مختلفی با موضوع زلزله برگزار شده است. یکی از این نشست‌ها با عنوان «زلزله و تاب‌آوری» در باغ کتاب تهران برگزار شد که رویکرد آن پیشنهاد راهکارهایی برای افزایش تاب‌آوری شهرها در برابر زلزله بود؛ اگرچه کارشناسان حاضر در این نشست، از ابعاد زمین‌شناسی، زلزله‌شناسی و... هم به موضوع پرداختند. در بخشی از این نشست، مسعود مجرب ـ استاد دانشگاه و عضو انجمن مخاطره‌شناسی ایران ـ فیلمی را در یکی از سالن‌های نمایش باغ کتاب تهران به نمایش گذاشت که در آن نحوه فشاری که صفحات ایرانی تحمل می‌کنند و چین می‌خورند در یک ماکت نشان داده می‌شد. عباس استاد تقی‌زاده ـ مشاور رئیس جمعیت هلال احمر ـ هم انیمیشنی درباره آنچه هنگام زمین‌لرزه در 2لحظه متفاوت رخ می‌دهد، به نمایش گذاشت. بخشی از آنچه در این نشست مطرح شد را به طور خلاصه در ادامه می‌خوانید.
مهدی زارع،مدیر گروه زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی: تهران تقریبا روزی یک میلی‌متر و سالی 36سانتی‌متر فرونشست دارد. مناطقی در جنوب غرب پایتخت بیشتر از سایر مناطق، تحت تاثیر پدیده فرونشست قرار دارند و آسیب‌پذیری‌شان بیشتر است و این مسئله سبب می‌شود که تاب‌آوری آنها در برابر اتفاقات از جمله زلزله، پایین باشد. از سوی دیگر آمارها نشان می‌دهد که طی 27سال اخیر (یعنی از مهر63 تا مهر90) در بخش غربی، سطح آب‌های زیرزمینی تقریبا 10متر افت کرده است. این در حالی‌است که با توجه به سوابق ثبت‌شده در 117سال گذشته، غرب تهران نسبت به شرق شهر کم‌لرزه‌تر بوده است؛ چراکه در بخش شرقی، گسل‌های مشا، دماوند و رودهن و در بخش جنوب و جنوب شرقی، گسل‌های مربوط به اشتهارد و ایوانکی وجود دارند. البته در 117سال گذشته تقریبا هیچ اتفاق ویژه‌ای روی گسل شمال تهران نداشته‌ایم. نکته اینجاست که هنوز آمار ثبت زلزله‌ها در تهران دقیق نیست و از این نظر برای تحلیل زمین‌لرزه‌ها با مشکل روبه‌رو هستیم. علت اصلی این امر هم این است که وسیله‌ای برای سنجش نداریم. در واقع در استان تهران تنها یک ایستگاه مایکروژئودزی داریم؛ بنابراین مجبوریم درجه هوشیاری‌مان را بالا نگه داریم؛ چراکه معلوم نیست اساسا گسل‌ها چه رفتاری از خود نشان خواهند داد. آزادشدن انرژی به صورت خزش و خمش یا به صورت لرزه‌ای، می‌تواند تاثیرات متفاوتی از خود نشان دهد؛ مثلا ممکن است فقط 5درصد انرژی به صورت خزش و خمش باشد و این یعنی زمین‌لرزه‌ای شدید رخ می‌دهد. از طرف دیگر همچنان در حال بررسی هستیم که ببینیم تحرکات یک گسل روی سایر گسل‌ها چه تاثیراتی می‌گذارد. ما در تهران علاوه بر وجود گسل‌های مختلف با پدیده‌های متفاوتی از نظر زمین‌شناسی نظیر فرونشست و مسائلی از قبیل تاسیسات شهری، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و... مواجه هستیم و داده‌هایمان هم ناقص است. همه اینها دست‌یافتن به برآوردهای دقیق را از این منظر که یک زلزله به چه نتایجی منجر می‌شود، سخت می‌کند؛ پس باید به ضرورت، خودمان را تا آنجا که ممکن است در برابر زمین‌لرزه‌ها آماده کنیم.
مسعود مجرب، عضو انجمن مخاطره‌شناسی ایران: وقتی نقشه‌های لرزه‌خیزی موجود ایران و تهران را بررسی می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم که در اغلب جاهای کشور باید با زمین‌لرزه‌ها دست‌وپنجه نرم کنیم. در این میان یکی از مهم‌ترین اقداماتی که باید صورت بگیرد دادن هشدارهای پیش‌هنگام است؛ یعنی زمانی که زلزله رخ داده، باید سریعا آلارم‌هایی را ارسال کنیم تا اقدامات ضروری و اولیه پیش از رخ‌دادن حادثه‌های عظیم، صورت گیرد. همه ما احتمالا شنیده‌ایم که زلزله‌ها دو موج دارند؛ موج P و S. موج P با سرعت زیادتری می‌آید و اعلام می‌کند که موج S در راه است. این اختلاف سرعت می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد؛ دقیقا مثل یک مسابقه دو بین یک دونده حرفه‌ای (نفر نخست جهان) و یک دونده مبتدی. هرچه فاصله کمتر باشد، احتمال برنده‌شدن فرد مبتدی، بیشتر است. مثلا در یک فاصله یک‌قدمی احتمال اینکه دونده مبتدی عکس‌العمل سریعی از خود نشان دهد وجود دارد اما در 10متر فاصله، حتما دونده حرفه‌ای برنده خواهد بود. حالا هر قدر مسافت بیشتر شود، مطمئنا فاصله بین دونده‌ها از هم، بیشتر هم می‌شود و دونده حرفه‌ای خیلی زودتر به خط پایان می‌رسد؛ بنابراین هر قدر بیشتر بتوانیم از سرچشمه رخداد زمین‌لرزه، هشدارها را دریافت کنیم، بهتر می‌توانیم پیش از رسیدن موج مخرب، عکس‌العمل‌های لازم را با گرفتن آلارم‌های موج غیرمخرب، نشان دهیم. این یعنی باید از فاصله بین موج‌های P و S (با بهره‌گیری از دستگاه‌های پیشرفته) استفاده لازم را ببریم. نکته بعدی این است که ما هنوز پس از رخداد زلزله‌ها هم سردرگم هستیم و نمی‌دانیم باید اول به کجا امدادرسانی کنیم. نقشه‌های تهیه‌شده از وضعیت گسل‌ها و لرزه‌خیزی به ما نشان می‌دهد که در وهله نخست باید به کجا برویم. مثلا در زلزله سرپل‌ذهاب، در زلزله نخست برق منطقه قطع شده بود و این سبب شد که اساسا نیروهای عملیاتی امدادی در سطح کلان کشوری ندانند که زلزله‌ای رخ داده و باید اقدامات فوریتی را انجام دهند. نقشه‌ها و برآوردها کمک بسیار بزرگی در این زمینه هستند؛ البته به شرط آنکه بتوانیم از موجP بموقع استفاده کنیم ؛صدالبته که هزینه تهیه دستگاه‌ها و نگهداری از آنها هم بسیار زیاد است.
عباس استادتقی‌زاده، مشاور رئیس
جمعیت هلال احمر در ارتقای تاب‌آوری اجتماعی: سؤال اساسی این است که تاب‌آوری چیست و چرا باید برای تحقق ایده شهر تاب‌آور تلاش کنیم. وقتی ما صحبت از تاب‌آوری می‌کنیم یعنی اولا یک جامعه باید همزیستی داشته باشد و ثانیا باید به مخاطرات، به چشم فرصت نگاه شود. مخاطرات می‌توانند فرصت بهبود، توسعه و ایمنی ایجاد کنند. در واقع بحث مدیریت حوادث و خطر، سکه دورویی‌است که یک روی آن بحث آسیب‌شناسی جامعه است و روی دیگر، به بحث تاب‌آوری و استفاده از مخاطرات، ربط پیدا می‌کند.
حال وقتی از تاب‌آوری در یک جامعه یا سیستم صحبت می‌کنیم، 3زمان فعالیتی را باید مد نظر قرار دهیم؛ پیش از حادثه، هنگام حادثه و پس از رخداد؛ برای اینکه جامعه بتواند در کوتاه‌ترین زمان به حالت اولیه برگردد. بنابراین سیستم‌های هشدار سریع و برآورد خسارت، کافی نیست. به عبارت دیگر برای اینکه یک شهر در برابر زلزله تاب‌آور باشد، باید بحث فیزیکی و شهرسازی آن نیز مد نظر قرار گیرد؛ یعنی فقط آلارم‌دادن، کافی نیست و جامعه باید اولا پذیرش هشدارها را داشته باشد و به آن اعتماد کند و ثانیا بداند که در برابر آنها چه اقداماتی باید انجام دهد. اگر هشدار بموقع داده شود اما جامعه باز کار خودش را بکند، سرانجام، تأثیرات منفی، بیشتر خواهد شد؛ بنابراین ضمن تقویت‌های سازه‌ای، آموزش شهروندان، افزایش سطح دانش و بهره‌بردن از مدیران شایسته در حوزه مدیریت بحران نیز اهمیت دارد.
آیا آماده‌اید؟
اخیرا کتابی با هدف افزایش آگاهی شهروندان نسبت به زلزله و نحوه مواجهه با این پدیده طبیعی نگارش یافته است؛ چون یکی از روش‌های کاهش ریسک، آگاه‌سازی مردم و آموزش همگانی آنهاست؛ اینکه مردم بدانند چگونه خود را برای زندگی در یک منطقه لرزه‌خیز آماده کنند. به همین منظور کارشناسان حوزه زلزله‌شناسی مطالعه کتاب «آیا آماده‌اید؟» را برای همه شهروندان، مناسب می‌دانند.
در پیش‌گفتار این کتاب با اشاره به وضعیت لرزه‌خیزی شهر تهران و لزوم آمادگی شهروندان و آشنایی آنها با نحوه مواجهه با این پدیده طبیعی، نوشته شده است: «آیا آماده‌اید؟» فصل‌‌هایی چون «زمین‌شناسی؛ اساس زمین‌لرزه‌ها»، «روانشناسی زلزله»، «قبل از زمین‌لرزه دست‌به‌کار شو»، «خودتان و خانه‌تان را آماده کنید»، «یافتن فضاهای ایمن»، «ایمنی در ماشین و محل کار»، «فراتر از ضروریات، خانه‌های خود را ضد‌زلزله و بیمه کنیم» و «در زمان زمین‌لرزه و بعد از زمین‌لرزه» را شامل می‌شود. کتاب «آیا آماده‌اید؟» با ترجمه و تدوین مهدی زارع و عطیه محسنی از سوی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران منتشر شده است.
