میراث فرهنگی
ایستگاه راهآهن تهران؛مقصد جدید گردشگری
ایستگاه راهآهن تهران، روایت یک قرن میراث صنعتی ایران از اشغال توسط متفقین تا لوکیشن فیلم‌های فارسی است
محمد باریکانی/خبرنگار
راهآهن ایران که زمانی برای کمک‌رسانی به روس‌ها در جنگ جهانی دوم به «Persian road» شهرت داشت، حالا تبدیل به یک سایت موزه صنعتی و مقصد گردشگری شده است؛ جایی که میراث صنعتی ایران را در خود جای داده و پرونده ثبت جهانی آن به‌عنوان بخشی از راهآهن ایران برای یونسکو آماده می‌شود.
خبرنگار همشهری همراه با محمد محسنیان، پژوهشگر راهآهن و متولی راه‌اندازی مسیر گردشگری ریلی ایران به ایستگاه راهآهن تهران رفت تا جاذبه‌های میراثی و گردشگری این سایت موزه صنعتی را برای مخاطبان این صفحه بازگو کند. محمد محسنیان در محوطه بیرونی راهآهن تهران به توضیح درخصوص ساختمان ایستگاه راهآهن پرداخت. او گفت: 90سال پیش که هنوز ریل‌های قطار در ایران چیده نشده بود، مسافران تهران-مشهد به ناچار، 14روز در راه بودند تا به زیارت مشرف شوند. مسافرانی هم که می‌خواستند از تهران به بوشهر سفر کنند ناچار بودند 29روز در مسیر باشند و با کاروان‌ها سفر کنند.
حالا ریل‌های راهآهن در سراسر ایران گسترده شده‌اند و سفر از شرق به غرب کشور با پیمودن 40ساعت در کوپه قطار امکان‌پذیر شده است.
ایستگاه تهران خارج از حصار ناصری
آن زمان که قرار شد ایستگاه راهآهن در تهران احداث شود، رضاخان محل احداث راهآهن تهران را 90سال پیش، خارج از حصار ناصری تعیین کرد. زمین‌های زیادی نیز به تصرف درآمد و حالا اگر به مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی مراجعه کنید بیشترین شکایات از راهآهن تهران را مربوط به مالکان زمین‌های تصرف شده در میدان راهآهن کنونی تهران و خارج از حصار ناصری آن زمان خواهید یافت.
راهآهن تهران در یک سایت 170هکتاری احداث شد که تنها 3هکتار آن به احداث ساختمان‌های اداری و سکوی ایستگاه راهآهن اختصاص یافت.
طراح ساختمان اصلی راهآهن تهران اما یک معمار دانمارکی بود که توانست ساختمان راهآهن تهران را در سال 1315تکمیل کند.
اگر به راهآهن تهران رفته باشید ساختمانی در گوشه غربی ایستگاه راهآهن که آرم راهآهن تهران نیز بر بالای آن خودنمایی می‌کند طرحی از یک معمار و طراح مد اوکراینی نیز در گوشه غربی ساختمان اصلی احداث شد؛ ساختمانی کهنه که در زمان خود از کارهای بزرگ معماری محسوب می‌شد.
آرم راهآهن تهران بر بالای این ساختمان کاری از کالبرت یک طراح هنری و کاریکاتوریست سوئدی بود که در روسیه تحصیل کرد و نقاشی‌های کتاب موش و گربه و ملانصرالدین نیز از کارهای اوست. کالبرت بعدها که به ایران آمد و تابعیت ایران را گرفت طراحی هنری ایستگاه راهآهن تهران را انجام داد.
محمد محسنیان می‌گوید: مقدمات احداث ساختمان اداری راهآهن تهران در گوشه غربی ورودی اصلی ایستگاه راهآهن پیش از جنگ جهانی دوم پی ریزی شد اما در سال 1319با آغاز جنگ جهانی دوم کار احداث ساختمان توسط معماران اروپایی تعطیل و پس از آن در سال 1321این ساختمان به‌دست معماران ایرانی تکمیل می‌شود.
برادر مشروطه‌خواه استاد بهزاد نخستین مسئول ایستگاه راهآهن تهران
رضاخان در سال 1305-که هنوز راهآهن تهران در مرحله صفر قرار داشت- از ایرانی‌های تحصیل‌کرده خواسته بود تا برای تکمیل و مدیریت راهآهن ایران به تهران بازگردند و بدین‌ترتیب استاد طاهرزاده بهزاد از مشروطه‌خواهان تبریز که مدتی در استانبول اقامت داشت و بعد هم به مدرسه معماری برلین رفته بود به ایران آمد و در سال 1316نخستین مسئول ایستگاه راهآهن تهران شد. او برادر استاد بهزاد مینیاتوریست مشهور ایرانی هم بود.
ساختمان ایستگاه راهآهن تهران متشکل از یک ساختمان مرکزی و دو ساختمان در بخش‌های غربی و شرقی بود. قرار بود این ساختمان قرینه شود اما رضاخان اجازه ساخت بخش شرقی را نداد و در ازای آن سالن تشریفات مختص به‌خود و خانواده‌اش را در بخش شرقی احداث کرد.
این سالن به یک باغ بزرگ باز می‌شد و نمی‌خواست ساختمانی مشرف به این بنا احداث شود. بنابراین ساخت ساختمان شرقی برای همیشه منتفی شد. این بخش هنوز هم به‌عنوان سالن تشریفات ایستگاه راهآهن تهران مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. ساختمان راهآهن تهران اما نخستین ساختمان بتنی ایران بود که بزرگ‌ترین سالن سرپوشیده آن زمان ایران در 90سال پیش را نیز در خود جای داده بود.
نقطه صفر راهآهن ایران در فهرست آثار ملی
محسنیان به همشهری گفت: سالن ایستگاه راهآهن تهران با 4خط افتتاح شد اما امروز ایستگاه راهآهن تهران 12خط دارد. کلنگ احداث راهآهن تهران در 90سال پیش هم توسط رضاخان و در 23مهرماه سال 1306بر زمین خورد؛ محلی که حالا ستون صفر راهآهن ایران خوانده می‌شود و به ثبت ملی نیز رسیده است. دقیقا از محل این ستون تا بندر ترکمن 466کیلومتر راه است و از همین نقطه صفر تا بندر شاهپور آن زمان(امام خمینی(ره) امروز) نیز 928کیلومتر ریل‌گذاری شد.
راهآهن ایران نقشی اساسی در نبردهای سیاسی هم بازی کرد. شهریور 1320بود که ایران توسط متفقین اشغال شد. هیتلر به لهستان حمله کرده و هدف بعدی روسیه بود. برخی معتقدند راهآهن ایران اصلا برای کمک به روس‌ها در جنگ جهانی دوم احداث شد.
این پژوهشگر تاریخ راهآهن یادآور شد: راهآهن ایران به هنگام افتتاح 67لکوموتیو داشت اما چون بلافاصله جنگ جهانی دوم آغاز شد تعداد زیادی لکوموتیو تحویل راهآهن ایران شد تا بدین‌ترتیب کار کمک‌رسانی به روس‌ها تسریع شود. ناگهان 200لکوموتیو بخار به خط ریلی ایران وارد و راهآهن نو ایران در مدت زمانی اندک به خط ریلی فرسوده تبدیل شد. پس از پایان جنگ و اتمام اشغال ایران، اشغالگران لکوموتیوهای خوب را با خود بردند و لکوموتیوهای فرسوده را در ایران جا گذاشتند و پولش را هم از ایران گرفتند.
ایران آن زمان لکوموتیوران نداشت. اصلا کسی نبود که دانش لکوموتیورانی بداند و به همین دلیل بیشتر لکوموتیوران‌های ایران عراقی بودند. لکوموتیوران‌های هندی و اروپایی هم بر ریل‌های ایران رانده‌اند.
سرنوشت مبهم واگن‌های سلطنتی
ایران اما واگن‌های سلطنتی هم داشت که حالا همه آنها در یک سوله در راهآهن تهران نگهداری می‌شوند و درهای این سوله نیز قفل و بست شده و هیچ‌کس را به آن راهی نیست. رضاشاه حساسیت بالایی به واگن‌های سلطنتی داشت. به همین دلیل رضاشاه 2واگن از شرکت لینک هوفمان که به ساخت واگن‌های سلطنتی در جهان شهرت داشت خریداری کرد. این 2واگن کاملا مفروش بودند. بسیار مجهز و دارای پله‌هایی بودند که هنگام باز‌شدن در قطار پله‌ها به پایین سرازیر می‌شدند.
واگن‌های سلطنتی رضاشاه گرچه در انباری پلمب شده در راهآهن تهران نگهداری می‌شود اما پیگیری‌های همشهری از مطلعینی که واگن رضاشاه را در انبار راهآهن تهران مشاهده کرده‌اند بیانگر آن است که این واگن آسیب‌های فراوان دیده و بسیاری از اشیاء و تزیینات آن نیز مفقود شده‌اند. پس از او فرزندش محمدرضا پهلوی سفارش ساخت 4واگن سلطنتی دیگر را به شرکت برگمان آلمان می‌دهد و در وصف یک قسمت از این واگن می‌توان به نقشه‌ای از ایران اشاره کرد که تمامی استان‌های آن با سنگ‌های تزیینی گران‌قیمت بر نقشه ایجاد شده‌اند. هزینه احداث راهآهن تهران در 90سال پیش 30میلیون تومان بود. امروز اگر به راهآهن تهران بروید و بخواهید با نگاه میراث صنعتی کشور به آن نگاه کنید حتی می‌توانید لوکیشن فیلم قیصر را -آنجا که شخصیت اول فیلم در بین واگن‌های قطار می‌دود و حالا تبدیل به یک منطقه بلااستفاده در نزدیکی گورستان قطارهای قدیمی راهآهن تهران شده است- پیدا کنید. می‌توانید یک واگن آمریکایی از همانها که در فیلم‌های وسترن به نمایش گذاشته می‌شوند و ساختار چوبی دارند و حالا تبدیل به یک شیء موزه‌ای شده‌اند را در همان گورستان قطارهای راهآهن تهران پیدا کنید.
