مروارید سیاه

مریم سمائی

خاویار یکی از معروف‌ترین محصولات ایران در جهان است که از تجارت‌های پرسود ایران به‌شمار می‌رود و ارزآوری بالایی برای کشور دارد. این محصول گرانبها که بیش از نیم‌قرن است با کسب بالاترین رتبه کیفیت، در جهان عرضه می‌شود سال‌هاست به‌دلیل صید بی‌رویه ماهیان خاویاری و خطر منقرض‌شدن آنها، در مزارع پرورش ماهی تولید می‌شود و صید تجاری آن از دریای خزر ممنوع شده است. دریای خزر بزرگ‌ترین منبع ماهیان خاویاری در دنیاست که بیش از 90درصد خاویار جهان را تأمین می‌کرد اما نبود ضوابط مناسب حمایت از این ذخایر ارزشمند، صید بی‌رویه آن طی 50سال، تغییرات اقلیمی، تغییر شرایط رودخانه‌های منتهی به دریا برای تخم‌ریزی، ورود فاضلاب و پسماندهای خانگی و صنعتی به همراه ساخت‌وساز‌های بی‌رویه حریم رودخانه‌ها، زندگی این نوع ماهیان را به مرز نابودی کشاند و نسل آنها رو به انقراض رفت. ماهیان خاویاری که از باارزش‌ترین ماهیان تجاری جهان محسوب می‌شوند بیش از 310میلیون سال است که در دریای خزر زندگی می‌کنند و در 5گونه ماهی شامل تاس‌ماهی یا قره‌برون، تاس‌ماهی روسی یا چالباش، فیل‌ماهی یا بلوگا، ازن‌برون یا سوروگا و تاس‌ماهی شکم‌برهنه یا شیپ وجود دارند.

هر کیلو خاویار معادل چند بشکه نفت

خاویار که به مروارید سیاه هم معروف است یک محصول استراتژیک و ارزآور است که گفته می‌شود هر یک کیلوگرم آن معادل چندین بشکه نفت است بنابراین تولید ماهیان خاویاری می‌تواند نقش بسیار مهمی در ارزآوری، اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی کشور داشته باشد.

اگرچه مدت‌هاست که صادرات خاویار دریایی ایران ممنوع شده  اما خاویار پرورشی به کشورهای اروپایی ازجمله آلمان، بلژیک، فرانسه، ایتالیا، کشورهای خاورمیانه و... صادر می‌شود و تا‌کنون توانسته است اعتبار خاویار دریایی را حفظ کند.

مروارید سیاه ایران میراث مشترک و بهانه و نمادی برای صلح و دوستی در خزر است و تلاش برای ثبت جهانی نام آن همچنان ادامه دارد. به‌طور حتم افزایش قیمت صادراتی محصول، افزایش ارزش‌افزوده و بالا رفتن درآمد سرانه دست‌اندرکاران تولید محصول از مزایای ثبت جهانی این محصول خواهد بود.

چشم‌انداز تولید 100تن خاویار در سال

هم‌اکنون بیش از ۹۰ مزرعه پرورش ماهی خاویاری در کشور وجود دارد که حدود ۵۰ درصد آنها در استان‌های مازندران، گیلان و گلستان است. مابقی نیز در استان‌های هرمزگان، فارس، قم، خوزستان و... پراکنده شده‌اند.

سال گذشته حدود 5 تن خاویار پرورشی در کشور تولید شده و قرار بر این است که در برنامه ششم تولید به ۱۰۰ تن و حدود ۱۰ هزار تن گوشت ماهی خاویاری در سال برسد.

نگاه صادر کننده

تحریم‌ها مشکل ایجاد کرده است

خاویار ایرانی از گران‌قیمت‌ترین و معروف‌ترین خاویارهای جهان به‌شمار می‌رود. اعتباری که این محصول طی سال‌ها به‌دست آورده موجب شده است که هم‌اکنون صادرات آن ارزش‌افزوده فراوانی به‌دنبال داشته باشد. ناصر مشکین‌آذریان یکی از فعالان در حوزه صادرات خاویار در این‌باره به همشهری می‌گوید:«هم‌اکنون قیمت هر کیلو خاویار پرورشی از 5میلیون تا 8میلیون تومان است که به کشورهای اروپایی ازجمله آلمان، بلژیک، ایتالیا، فرانسه، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و جنوب شرق آسیا صادر می‌شود».

او با اشاره به اینکه بهترین نوع خاویار بلوگا نام دارد می‌گوید:«در بسته‌بندی خاویار ما دو نوع  روش داریم. در نوع اول محصول به‌صورت فله‌ای در قوطی‌های یک‌هزار گرمی و یک‌هزار و 800گرمی بسته‌بندی می‌شود و حدود یک سال ماندگاری دارد. این محصول پس از ورود به کشور مقصد، مجددا برای مصرف‌کننده بسته‌بندی می‌شود اما در روش دوم بسته‌بندی برای مصرف‌کننده است و در قوطی‌های 30، 50، 155گرمی با ماندگاری 3‌ماهه بسته‌بندی می‌شود. به‌طور حتم برای یک صادر‌کننده صادرات به روش فله‌ای ارجحیت دارد؛ چرا که ماندگاری محصول بیشتر است». مشکین آذریان تصریح می‌کند:«البته کشور ما شرایط بسته‌بندی برای مصرف‌کننده را هم دارد که اگر کشوری بخواهد به‌صورت بسته‌بندی‌های خرد‌تر دریافت کند محصول به درخواست او تهیه شده و صادر می‌شود اما در غیراین صورت بسته‌بندی فله‌ای منطقی‌تر است». این صادر‌کننده با اشاره به تولید خاویارهای پرورشی چینی می‌گوید:«سواحل ایران برای رشد ماهی و تولید خاویار بسیار مناسب است و اعتباری که خاویار ایرانی در جهان دارد به همان خاویارهای طبیعی دریای خزر برمی‌گردد. از زمانی که صید ماهیان خاویاری ممنوع شده برخی از کشورها مانند چین هم با پرورش ماهی خاویاری وارد بازار خاویار شدند و به نوعی بازار را در دست گرفتند. هم‌اکنون تولید خاویار پرورشی ایران حدود 5تا 6تن در سال است این در حالی است که چینی‌ها چندصد تن خاویار پرورشی وارد بازار می‌کنند با این حال هنوز خاویار ایرانی جایگاه خودش را دارد که مدیون اعتبار قدیم آن است». او تولید محصول نامرغوب را ازجمله مواردی می‌داند که به اعتبار خاویار ایران لطمه می‌زند و می‌گوید:« این امر مهم‌ترین خطری است که این برند ایرانی را تهدید می‌کند و باید تمام تلاشمان را برای تولید محصول باکیفیت به‌کار ببریم تا همچنان اعتبار خاویار ایرانی را حفظ کنیم». مشکین آذریان با بیان اینکه با بالارفتن نرخ ارز بازار بهتری برای صادرات این محصول به اروپا فراهم شده می‌گوید:«اما تحریم‌های موجود به‌شدت به صادرات ضربه می‌زند. این تحریم‌ها هم در بخش جا‌به‌جایی هوایی محصول و هم در بخش ترخیص محصول مشکل ایجاد کرده است. برخی از ترخیص‌کننده‌های اروپایی حاضر نیستند کالایی را که از ایران وارد می‌شود ترخیص کنند و این برای صادر‌کننده یک مشکل اساسی است».

نگاه تولید کننده

رانت وجود دارد

پس از ممنوعیت صید ماهیان خاویاری از دریای خزر و ورود چین به بازار خاویار با ماهی‌های پرورشی، مسئولان شیلات کشور تصمیم گرفتند که با رونق دادن به مزارع پرورش ماهی خاویار جایگاه ایران را در تولید خاویار و عرضه آن به بازار جهانی حفظ کنند. ایجاد اشتغال پایدار، کاهش فشار صید بر ذخایر دریایی، تولید گوشت و استحصال خاویار و حفظ نام و جایگاه ایران به‌عنوان مهم‌ترین تولیدکننده خاویار در بازار‌های جهانی از مهم‌ترین اهداف پرورش ماهیان خاویاری در کشور است. هم‌اکنون سهم خاویار پرورشی در کشور به حدود ۸۵ درصد می‌رسد و استان مازندران رتبه نخست را در تولید ماهیان خاویاری دارد. حسین جانپور یکی از پرورش‌دهنده‌های ماهی خاویاری در استان مازندران به همشهری می‌گوید:«از زمانی که ماهی خاویاری با وزن 10تا 20گرم وارد مزرعه می‌شود حدود 12تا 13سال طول می‌کشد تا به خاویار برسد». او به صنعت نوپای پرورش ماهی خاویاری اشاره می‌کند و می‌گوید:«وقتی ماهی به خاویار رسید زمان استحصال خاویار فرا‌می‌رسد که باید تیم متخصصی اقدام به استحصال کنند. محصول استحصال شده حدود 3تا 5‌ماه در ظروف خاص و در شرایط خاص قابل نگهداری است و بیش از این زمان موجب از بین رفتن خاویار می‌شود». او می‌افزاید:«هم‌اکنون در مزرعه ما حدود 40تن گوشت ماهی تولید می‌شود که با قیمت هر کیلو 70تا 85هزار تومان به فروش می‌رسد». جانپور به مشکلاتی که یک تولید‌کننده پرورش ماهی خاویاری با آن مواجه است اشاره می‌کند و می‌گوید:«متأسفانه هنوز بستر‌های لازم برای پرورش ماهی خاویاری در کشور وجود ندارد و این مسئله تولید‌کننده را با مشکل مواجه می‌کند. به‌عنوان مثال تعداد مزارع زیادشده اما کار نظارتی بر آنها وجود ندارد.الان مزارعی داریم که مجوز تولید5تن گوشت خاویاری در سال یا بالاتر دارند اما مراکزی که کار نظارت را در زمینه استحصال خاویار و عرضه آن به بازار مصرف انجام دهند وجود ندارد». او که 8نفر در مزرعه‌اش فعالیت می‌کنند می‌گوید: «مزارع کوچک هم در این زمینه فعال شده‌اند بنابراین هر مزرعه‌ای نمی‌تواند اقدام به دریافت کارت بازرگانی و تهیه لیبل کند و نیاز دارد که یک ارگان دولتی از او حمایت کند اما این ارگان حمایت لازم را انجام نمی‌دهد و به بخش خصوصی واگذار شده است که در بخش خصوصی هم رانت زیاد است و برای اینکه تولید‌کننده را تحت فشار قرار دهند تا محصول را ارزان‌تر بفروشد محصول او را حمایت نمی‌کنند». جانپور ادامه می‌دهد:«من تیرماه به 300کیلوگرم خاویار رسیدم اما نه مرکزی بود که ماهی مرا استحصال کند و نه کسی حاضر به حمایت از من شد بنابراین برای اینکه محصولم از بین نرود با قیمت نازل به بخش خصوصی واگذار کردم درحالی‌که هزینه بسیاری هم در این زمینه صرف کرده بودم». او در ادامه می‌گوید:«متأسفانه وجود رانت و حضور دلالان موجب شده که تولید‌کننده انگیزه‌ای برای ادامه کار نداشته باشد و کار برایش  هم صرفه اقتصادی ندارد».