فرش ایرانی زیر پای سیاست

شبنم سیدمجیدی

هر سال بازار فرش، سوت و کورتر می‌شود. هر سال که می‌گذرد، یکی دو مغازه بیشتر کرکره‌ها را پایین می‌کشند. یکی دو مغازه بیشتر کار و کاسبی را تغییر می‌دهند. مغازه سر نبش یکی از کوچه‌ها را یادم هست؛ انگار همین دیروز بود که همه نوع فرش دستباف از طرح لچک ترنج شاه عباسی بگیر تا طرح اسلیمی شکسته و... از سر و کول مغازه‌اش بالا می‌رفت. حالا هیچ اثری از آن همه فرش‌های دستباف نیست. حالا همه قالیچه‌های قدیمی نیمه‌جان، جای خود را به پارچه‌های مختلف جدید داده‌اند: «چه می‌خواهی؟ این پارچه پنبه‌ای مرغوب است. همه رنگش را هم دارم. برای روسری خوب می‌شود». هنوز آثار کار و کاسبی پیشین روی دیوار مغازه‌اش به چشم می‌خورد؛ یک قالیچه ابریشمی قدیمی که چشم ناخودآگاه به یکی از سوارکارهای رنگ و رو رفته روی آن خیره می‌ماند که هنوز با تیر و کمان مشغول شکار آهوست؛ «دیگر صرف نداشت. قالیچه‌ها فروش نمی‌رفت. مشتری ما خارجی است. یک هفته، دو هفته، چند هفته منتظر بمانم تا یک فرش بفروشم؟ دیگر بس بود. زندگی باید بچرخد یا نه؟ این مغازه 50سال فرش فروشی بود. فرش از سکه افتاد که افتاد و دیگر هم درست نشد. هر روز بدتر شد.» 

بازاریان می‌گویند یک جوان ثروتمند ایرانی، خیلی راحت و عالی 17میلیون تومان پول یک گوشی آیفون می‌دهد اما قطعا چنین پولی را برای فرش ایرانی نمی‌پردازد.

وخامت اوضاع فرش از زمان تحریم‌های سال 90

امروز حدود 30درصد فرش ایران به آمریکا و 13درصد به آلمان صادر می‌شود و کشورهای لبنان، انگلستان و ژاپن به‌ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در گذشته و قبل از تحریم‌های سال 90، کشور ما سالانه یک میلیارد و 200میلیون دلار صادرات فرش به دنیا داشت. هنگام تحریم‌ها، صادرات فرش دستباف به مقدار قابل توجهی کاهش یافت. تا جایی که در سال 92میزان صادرات فرش ایران به کمترین میزان خود یعنی 315میلیون دلار رسید. از همان زمان بود که بازار فرش دچار رکود شدید شد و حتی بعد از برجام نیز هرگز بازار فرش به روزگار رونق قبل بازنگشت. در بهترین حالت سال گذشته فقط 400میلیون دلار فرش از ایران به کشورهای مقصد صادر شد.

از دست رفتن بازار آمریکا

با این حال، هنوز هم فرش دستباف ایرانی یکی از با‌ارزش‌ترین و محبوب‌ترین دارایی‌ها در خانه‌های بزرگ، ساختمان‌های مشهور و حتی موزه‌های دنیاست. طرح‌های متنوع، جذاب و هنرمندانه قالیچه‌ها با آن رنگ‌های غنی، در دنیا شهرت دارند. البته این علاقه بی‌دلیل هم نیست. فرش ایرانی، بخشی از تاریخ است و به اندازه 2500سال قدمت دارد. ساخت دست، از جنس پشم و ابریشم و ارگانیک است و از همه مهم‌تر اینکه هر کدام از فرش‌های ایرانی، بی‌همتا و منحصر به فرد هستند. مثلا هندی‌ها و چینی‌ها هم خیلی تلاش کرده‌اند از روی فرش ایرانی تقلب کنند اما همچنان مشتری‌های‌خارجی معتقدندکه بهترین فرش‌های دستباف فقط همان‌هاست که در ایران و به دست بافنده سنتی ایرانی بافته می‌شود. شاید در فیلم‌های هالیوودی فرش‌های ایرانی را دیده باشید، یا در عکس‌هایی از کاخ سفید. آمریکا همواره اصلی‌ترین وارد‌کننده فرش دستباف ایرانی بوده است. بعد از اعمال تحریم‌ها علیه ایران، آمار حاکی از آن است که صادرات فرش ایران به آمریکا با کاهش زیادی مواجه شده است. تا پایان مهر امسال، ایران 220میلیون دلار فرش دستباف صادر کرده است که امسال این میزان به 176میلیون دلار کاهش یافته که بخش زیادی از این کاهش مربوط به از دست‌رفتن بازار آمریکاست. سال گذشته 100میلیون دلار از صادرات فرش ایران به آمریکا بود و حالا با تحریم‌های جدید، صنعت باستانی فرش ایران باز هم به محاق می‌رود. سال قبل از برجام، ایران هیچ فرش دستبافی را به آمریکا صادر نکرده بود؛ چرا که آمریکا از سال 2010ممنوعیت واردات فرش ایرانی را اجرا کرد. با اعمال تحریم‌های جدید نیز انتظار می‌رود بازار بیش از اینها به هم بریزد. از تحریم‌های جدید فقط صدها هزار نفر بافنده روستایی آسیب خواهند دید؛ چرا که 80درصد فرش‌های بافت آنها صادراتی است و در داخل بازار چندان خوبی ندارد. 

به‌نظر می‌رسد که سال‌های رکود صادرات فرش دوباره بر ایران سایه می‌افکند و اگر بعد از آمریکا، بازارهای جدیدی برای این کالای مرغوب و با‌ارزش ایرانی پیدا نشود، از ارزآوری این کالای صادراتی محروم می‌شویم. از آن طرف هم 2میلیون نفر بافنده‌ای که در روستاها و مناطق محروم ایران پای دار قالی و به سختی زندگی می‌گذرانند، به سرنوشت نامعلومی دچار می‌شوند.


نگاه صادر کننده

التهاب در بازار صادراتی فرش

رضی میری| صادرکننده فرش دستباف

مشکلی که صادرات ایران به‌طور کلی و به‌طور اخص صادرات فرش با آن مواجه است نبود سیاست‌های ارزی معین و به تبع آن نبود ثبات‌ارزی است. برای هیچ‌کس مشخص نیست که ارز چه مسیری را طی می‌کند. قیمت ارز در این چند‌ماه اخیر نه فقط افزایش پیدا کرده و اقتصاد را تحت‌تأثیر قرار داده بلکه نوسان سینوسی را نیز تجربه کرده‌ایم که باعث التهاب در بازار شده است.

مسلماً عرضه و تقاضا، قیمت ارز را مشخص می‌کند، اما به ناگهان می‌بینیم دولت وارد بازار می‌شود و با ورود ارزهای نفتی وضعیت را به یکباره متفاوت می‌کند. این وضعیت برای ما صادرکنندگان که معاملات ما به روز انجام می‌شود، مناسب نیست. دادوستد فرش به‌صورت نقدی نیست. امروز یک قرارداد می‌بندیم و دریافت پول آن به چند‌ماه بعد موکول می‌شود. نوسان نرخ ارز، باعث می‌شود نتوانیم از حالا قراردادهای چند‌ماه آینده را ببندیم. امید ما به این بود که با ترقی نرخ ارز، بازار از رکود خارج شود اما نوسان‌ها و کم و زیاد‌شدن هر روزه قیمت‌ها ما را در شرایط بدی قرار داده است. از آن طرف هم با اعمال تحریم‌ها، بازار مشتری‌ها به‌طور کلی چندان رضایت‌بخش نیست. موضع‌گیری‌های سیاسی در عرصه بین‌الملل، تأثیر مستقیمی در بازار هدف فرش دارد. از آن طرف، موضوع داد و ستدهای بانکی هم مطرح است که با اعمال تحریم‌ها، نمی‌توانیم به راحتی از طریق بانک‌ها انتقال پول انجام دهیم.


نگاه تولید کننده

مواداولیه گران؛ مشکل تولید فرش

علی‌اکبر شهریاری | مالک کارگاه فرشبافی

در این کارگاه 100نفر نان می‌خورند. البته درآمدهایشان آن‌قدر بالا نیست و بین 500هزار تا 800هزار تومان در‌ماه می‌گیرند. قبلا هر نائینی در خانه خود حداقل یک دار قالی داشت. اما امروز آن‌قدر اوضاع این کار خراب است و قالیبافان بدون بیمه و حقوق مکفی سختی می‌کشند که دیگر قالیبافی صرف ندارد.

مشکل مهمی که امروز در تولید فرش دستباف با آن مواجهیم مواداولیه گران است. قیمت مواداولیه تا 70درصد بالا رفته است اما نرخ خود فرش رشد چندانی نداشته و نهایتا تا 30درصد گران شده است. بافت هر فرش ماه‌ها طول می‌کشد. ما همین حالا در حال بافت سفارش‌های چند‌ماه قبل هستیم. قطعا با اعمال تحریم‌ها در آینده سفارش‌های کمتری نصیبمان خواهد شد.


مکث
مهم‌ترین موزه‌های فرش ایران کدام‌ها هستند؟

ایران موزه‌های فرش بسیاری دارد؛ از موزه فرش اردکان در یزد گرفته تا موزه تخصصی فرش اصفهان. اما بی‌شک موزه فرش تهران، موزه فرش آستان قدس و موزه فرش گنبدکاووس از مهم‌ترین این موزه‌ها به‌شمار می‌روند.

موزه فرش تهران

 این موزه که به آن موزه فرش ایران نیز می‌گویند، در بخش شمالی پارک لاله تهران واقع شده. ساختمان آن با الهام گرفتن از دار قالی بنا شده است. طراح بنای این موزه، عبدالعزیز فرمانفرمائیان است؛ استاد معماری و از بنیانگذاران نظام مهندسی جدید در ایران. عمده فرش‌های به نمایش درآمده در این موزه مربوط به قرن یازدهم هجری قمری تا دوران معاصر است. این فرش‌ها مربوط به نقاط مختلف کشورمان ازجمله اصفهان، تهران، تبریز، کاشان، مشهد، قم، سنندج و کرمان است. این موزه در سال 1356توسط فرح پهلوی افتتاح شد و از آن زمان تا امروز گنجینه آن تکمیل‌تر شده است.

موزه فرش آستان قدس رضوی

موزه آستان قدس در جوار بارگاه امام رضا(ع) گنجینه و رنگین‌کمانی تاریخی و مذهبی است که در آن فرش‌هایی با قدمت ۲۵۰۰سال به نمایش گذاشته شده است. این موزه دومین موزه فرش ایران شامل فرش‌های اهدایی در آستان قدس رضوی است که در سال 1390راه‌اندازی شد. پیش از این تاریخ، فرش‌ها در گنجینه فرش موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شد. موزه تخصصی فرش دارای 3طبقه فضای نمایشی و یک طبقه فضای کارگاهی است که یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های تخصصی فرش جهان به شمار می‌رود. اکنون در این گنجینه کم‌نظیر، قالی ‌و قالیچه‌هایی که قدمت بعضی از آنها به دوره صفویه می‌رسد و از نفیس‌ترین شاهکارهای هنری هستند درمعرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است.

موزه فرش گنبدکاووس

نخستین موزه تخصصی فرش ترکمن و سومین موزه فرش در کشور، در کنار بلندترین برج آجری جهان در گنبدکاووس قرار دارد. این موزه تخصصی فرش در سال 1393راه‌اندازی شد. در این موزه انواع نقوش فرش ترکمن و ابزار بافت فرش به‌نمایش گذاشته شده است. از نقوش فرش ترکمن در استان گلستان می‌توان به آینه گل، ماری گل، قابسه گل، درناق گل، ارساری گل و جوال گل اشاره کرد.



ا