دیدگاه
اهمیت ارزیابی اجتماعی پروژه‌های شهری
محمد فاضلی | عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی
ارزیابی اجتماعی و ارزیابی تأثیر اجتماعی پروژه‌های شهری به‌صورت جدی از سال 1388در شهرداری تهران آغاز شد و از میراث‌های ارزشمند آن دوران از مدیریت شهری است که البته هنوز به تأثیرگذاری معنادار در مدیریت شهری نینجامیده است، اما نفس اینکه پروژه‌های شهری از نظر اجتماعی ارزیابی شوند، ارزشمند است. ارزیابی اجتماعی دریاچه چیتگر نیز که در اواخر دهه 1380در حال ساخت بود ذیل همین رویکرد به ارزیابی اجتماعی پروژه‌ها انجام گرفت. مطالعه درباره ابعاد اجتماعی این پروژه از نیمه دوم سال 1389آغاز شد و تا اواخر سال 1390به طول انجامید. این تحقیق برای آن آغاز شد که نشان دهد ساخت دریاچه چیتگر دارای چه ابعاد مثبت و منفی است و در جریان انجام تحقیق، ابعاد دیگری از پروژه آشکار شد که اگر جامعه‌ای قرار است بستر عقلانیت شود و توسعه را برای دست یافتن به کیفیت زندگی پیش ببرد، باید به آنها توجه کند.
تحقیق درباره ابعاد اجتماعی پروژه ساخت دریاچه چیتگر باید قبل از ساخت و در مرحله طراحی آن انجام می‌شد. پروژه متعلق به دهه‌ها قبل است و سابقه آن به سال‌های قبل از انقلاب بازمی‌گردد، اما فعالیت جدی برای ساخت آن در دهه 1380آغاز شد و بنابراین مطالعه باید همان زمان صورت می‌گرفت؛ حال آنکه مطالعه در سال 1389به محققان پیشنهاد شد و عملا هیچ تأثیری بر طراحی، اجرا و بهره‌برداری از آن باقی نگذاشت. سؤال این است که اهمیت تحقیقی که هیچ تأثیر واقعی بر طراحی و اجرای پروژه نداشته در چیست.
اول، این تحقیق به‌رغم همه نقصان‌هایی که ممکن است بر هر تحقیقی وارد دانسته شود، به چند جهت اهمیت دارد. اینگونه مطالعات نوعی ثبت تاریخی برای پروژه‌های شهری هستند. 7 سال از زمان ساخت و بهره‌برداری دریاچه چیتگر می‌گذرد اما انجام همین تحقیق داده‌هایی را درباره فرایند طراحی و ساخت و مشکلات مرتبط با آن ثبت کرده و امروز در دسترس ما قرار داده است تا بتوانیم پروژه‌های شهری را بازخوانی کنیم. بازخوانی پروژه‌های شهری به قصد درس گرفتن از آنها و حرکت به سوی آینده‌ای عقلانی‌تر، به اندازه یافته‌های تحقیق ارزشمند است.
همین تحقیق که 7 سال پیش انجام شده است ظرفیتی برای بازگشایی یکی از پرونده‌های پروژه‌های شهری را داراست و صرف‌نظر از هر نتیجه‌ای که حاصل شود و بدون توجه به اینکه پروژه میراث چه دوران و افرادی است، این بازخوانی برای درس‌آموزی اهمیت دارد. دوم، ارزیابی اجتماعی دریاچه چیتگر نوعی گفت‌وگو با مردم است. مردم عموما از ماهیت پروژه‌های عمرانی - خواه پروژه‌های شهری یا ملی و غیرشهری - مطلع نمیشوند. هر کدام از این پروژه‌ها که اغلب با هزینه‌های گزاف ساخته می‌شوند، ابعادی دارند که در گفتار مدیران شهری و سازندگان پروژه‌ها بیان نمیشوند و بازتاب رسانه‌ای نیز عمدتاً بر ابعاد مثبت و خوشایند مردم تأکید می‌شود. ماهیت تأثیری که این پروژه‌ها بر زندگی مردم باقی می‌گذارند غالبا بیان نمی‌شود. خاصیت تحقیقاتی نظیر ارزیابی اجتماعی چیتگر این است که این ابعاد را آشکار می‌کند. سوم، مدیران شهری توأم با طراحی و ساخت پروژه‌های شهری ادعاهایی را برای مشروعیت بخشیدن به آن پروژه طرح می‌کنند؛ برای مثال در طول زمان ساخت دریاچه چیتگر بارها ادعاهایی درباره اثر ساخت دریاچه بر تلطیف هوای تهران و کاهش آلودگی هوا مطرح شده بود. گشت و‌گذاری در روزنامه‌های آن روز این ادعاها را نشان می‌دهد. ادعای کاهش آلودگی هوا و تلطیف هوا اگرچه امری ماهیتاً محیط‌زیستی اما دارای بعد اجتماعی برای مشروعیت دادن به پروژه است. مطالعه انجام‌شده نشان می‌داد که دریاچه‌هایی در وسعت چیتگر ابداً قادر به ایفای چنین کارکردی نیستند. مجموعه ادعاهای دیگر درباره ساخت دریاچه نیز در این تحقیق گرد آمده است.
7سال از زمان تحقیق و ساخت دریاچه گذشته است. این تحقیق امروز به ما امکان می‌دهد تا از منظر همان بازخوانی که ذکر شد به ارزیابی ادعاها بپردازیم و در آینده درباره هر ادعایی برای هر پروژه‌ای انتقادی‌تر و هوشیارانه‌تر بنگریم. انجام چنین مطالعاتی که در قیاس با هزینه‌های ساخت پروژه‌ها، آن‌قدر هزینه اندکی دارند که به چشم نمی‌آیند، به شرط آنکه نتایج آنها از همان ابتدا در دسترس عموم قرار گیرد، راهی به سوی پاسخگو ساختن مدیریت شهری در تصمیماتش است. معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران تصمیم گرفته است این مطالعه را بعد از 7 سال منتشر کند. این فرصت مناسبی برای بازخوانی، نقد خود مطالعه و آشکار کردن کاستی‌های آن به‌منظور تقویت مطالعات اجتماعی همچنین بار دیگر تأکید کردن بر ضرورت جدی گرفتن همه انواع ارزیابی‌ها ازجمله ارزیابی اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی تمام پروژه‌ها، برنامه‌ها و سیاست‌ها در کشور است. لازم است از مدیران شهرداری در زمان ساخت دریاچه که امکان انجام این مطالعه را فراهم کردند و مدیران کنونی که انتشار آن را میسر ساخته‌اند، تشکر کنم.
