بازی تاج و تخت

خدیجه نوروزی 

طلا از گذشته‌های بسیار دور، به‌دلیل جلا و گرانبها‌بودنش مورد توجه بشر بوده و اهمیت ویژه‌ای داشته است. این فلز در بلندمدت ارزش خود را حفظ می‌کند و اغلب به‌عنوان سرمایه نگهداری می‌شود. اما اینکه چرا این کالا در ایران مورد علاقه مردم بوده و تحت‌تأثیر رفتارهای اجتماعی در ادوار مختلف چه سیر تحولاتی را پشت‌سر گذاشته، سؤالاتی  است که جعفر بای- محقق و پژوهشگر- در گفت‌وگو با درنگ به آن پاسخ می‌دهد.

به لحاظ تاریخی، علاقه به طلا در ایران از کجا شروع شد؟

حکومت‌های سلطنتی و پادشاهان برای نشان‌دادن قدرت و جایگاه برتر اجتماعی از طلا به‌عنوان فلزی گرانبها و ارزشمند و تزیینی در تاج و تخت پادشاهی‌شان استفاده می‌کردند؛ چرا که آن را نشانه قدرت، شوکت و برتری خود می‌دانستند. همچنین مرسوم بود که پادشاهان ایالات مختلف به مناسبت‌های مختلف از این فلز گرانبها و با ارزش برای پیشکش و هدیه استفاده می‌کردند. بنابراین علاقه به جمع‌آوری طلا در ایران ریشه در باورها، فرهنگ و اعتقادات گذشتگان در طول تاریخ دارد.

طلا از چه دورانی شکل کاربردی به‌خود گرفت؟

در دوره هخــامنشیان برای نخستین بار در جهان سکه طلا توسط داریــوش کبیر در ایــران ضرب شد که از آن به‌عنوان ابزاری برای دادوستد استفاده می‌شد. در این دوران، پادشاهان با جمع‌آوری مالیات از مردم خزانه‌ها را پر از سکه‌های ناب طلا و جواهرات و زیورآلات زینتی می‌کردند. در عصر ساسانیان نیز مصرف طـلا در ایــران فراوان بود.

چه شد که طلا هویت اجتماعی پیدا کرد؟

پس از حکومت‌ها، طبقه اشراف دسته دومی بودند که به طلا هویت اجتماعی دادند و علاوه بر اینکه آن را اندوخته‌ای می‌دانستند، به‌عنوان زینتی برای همسرانشان در مناسبت‌های اجتماعی مانند جشن‌ها و مهمانی‌ها استفاده می‌کردند. کاربردهای زینتی طلا به شکل رفتاری فخرآمیز بیشتر در طبقه اشراف عهد قاجار و پهلوی‌اول مشاهده شده است. کم‌کم این فرهنگ به خاندان دولتی‌ها و بعدتر به قشر جدید ثروتمند جامعه که ناگهان از طریق واگذاری زمین‌های دولتی و... به ثروت رسیده بودند شکل گرفت. به موازات شکل‌گیری طبقه جدید متمولان، خانواده‌ها که هم استفاده از طلا و جواهرات را نشانه کلان اجتماعی‌شدن، شاخصه ثروتمندی و هویت اجتماعی می‌دانستند به سمت جمع‌آوری طلا روی آوردند. در ادامه با رشد چنین فرهنگی بین مردم و گرایش به سمت خرید و فروش، تسهیلات لازم برای تهیه آن نیز در جامعه فراهم شد.

گسترده‌شدن فعالیت صنف طلاساز چه کمکی به گرایش مردم به این سمت داشت؟

جواهرسازان ایرانی در ادوار مختلف تاریخی چه پیش از اسلام و چه بعد از آن در ساختن اشیای تزیینی و زیورآلات گرانبها از مهارت خارق‌الـعاده‌ای برخوردار بودند. از دست‌ساخته‌های هنری ایـرانیان در روزگاران هخــامنشی و ساسانی هرچه گفته شود، کم است. مهارت ساخت طلا، موجب شد تا طبقه اشراف و ثروتمندان جامعـه نیز به استفاده از وسـایل و اشیای زینتی گرانبهایی روی آورند که از طلا و جواهرات ساخته می‌شد. با گام‌نهادن به قرن بیستم، صنعت طلا و جــواهر‌سازی‌ ایران وارد عصــری جدید و سبک‌های جدید مردم‌پسند شد تا کاربرد تزیینی آن مورد توجه بیشتری قرار گیرد. طلاهای زینتی که در گذشته ساخته می‌شد اغلب سنگین وزن بود و برای خرید آن باید پول زیادی پرداخت می‌شد اما به مرور با ظریف‌تر‌شدن و کم‌وزن‌شدن آن عملا قشرهای گوناگونی روی به خرید آن آوردند.

چرا زنان ایرانی برخلاف خیلی از کشورها طرفداران پر و پا قرص طلا هستند؟

این علاقه به طلا خصیصه ذاتی بانوان ایرانی است. البته باید گفت که در جوامع سنتی عموما چنین رفتارهایی وجود دارد. مهم‌ترین علت تمایل به خرید طلا توسط خانم‌ها جدا از کاربرد تزیینی آن در طول تاریخ، مهم دانستن طلا به‌عنوان ابزاری برای افزایش ایمنی خود در جامعه مرد‌سالار است. طلاهای موجود در دست زنان با نگاه پس‌اندازهای سالانه یک خانواده خریداری می‌شد تا در مواقع لازم به فروش برسد که چنین رفتارهای اجتماعی را به وضوح می‌توان در دهه‌های 1300تا 1370 پررنگ دید.

چه شد که خرید طلا کارکرد تزیینی خود را از دست داد؟

با رشد قیمت‌ها، تبلیغات رسانه‌ای و تغییر فرهنگ‌های سنتی و مدرنیته‌شدن جوامع، فراهم‌نبودن زمینه‌های تولید و تمرکز، نوع نگاه‌های زینتی و اندوخته‌ای راکد به طلا تغییر کرد و به‌عنوان کالایی قابل سرمایه‌گذاری مورد توجه قرار گرفت که در دهه اخیر نمود بیشتری پیدا کرد. نوسانات قیمتی در جامعه موجب شد تا ارزش اقتصادی طلا بالا برود و میل و گرایش افراد به‌ویژه قشر تحصیل‌کرده و دانشجو به این فعالیت اقتصادی پرسود نیز تشدید شود. درحالی‌که اگر نرخ فلزات گرانبها در حد متعارف نه نرخ‌های جهشی باشد قطعا این رفتارها سیر طبیعی خود را در پیش خواهد گرفت.  من معتقدم روند به شکل موجود نیز باقی نمی‌ماند و اکنون در مرحله ‌گذار اجتماعی هستیم.

واکنش مردم بعد از مرحله‌گذار چه خواهد بود؟

هر چه علم و دانش عمومی در حوزه اقتصاد ارتقا پیدا کند و مردم به‌علت تغییر عناصر فرهنگی جامعه دریابند که طلا نمی‌تواند به‌عنوان یک فعالیت اقتصادی کارکردهای وسیعی داشته باشد، خرید و فروش آن کاهش پیدا می‌کند و از تب و تاب می‌افتد. گرچه معتقدم تحصیلات آکادمیک و افزایش آمار دانشجویان در ایران که با جهش فوق‌العاده‌ای همراه بوده اثرات تغییر فرهنگی خودش را در این زمینه به جا گذاشته. البته به موازات آن، گستردگی رسانه‌های تصویری، صوتی، نهضت موبایل، جهانی‌شدن بشریت و فراگیر‌شدن اینترنت و به راه‌افتادن جریان اطلاعات نیز موجب شده تا رفتار مردم و نوع نگاهشان به طلا متفاوت باشد و جامعه را به سوی مدرنتیته‌شدن، شتابان به حرکت در آورده و این نگرش موجب تغییر رفتار شده که یکی از آن رفتارها در مورد طلا تبدیل زیورآلات به سکه است که این رویه نیز خیلی ماندگار نیست. تا زمانی که سوءمدیریت اقتصادی، جهش قیمت و نوسانات مدیریت نشده قیمت را در این نوع کالاها داشته باشیم، طلا مورد استقبال قرار می‌گیرد. اما اگر رکود و ثبات قیمت در این زمینه حاکم و این سرمایه‌های سنگین در بخش تولید به‌کار گرفته شود و اقتصاد در مسیر درستش قرار گیرد طلا دیگر کاربردهای اندوخته و سرمایه‌گذاری اکنون را نخواهد داشت.