کودکان بی‌شناسنامه محروم از حقوق اولیه

مونیکا نادی | فعال حقوق کودک

مسئله کودکان بی‌هویت و بی‌تابعیت در کشور چندان پیچیده نیست. تابعیت در قوانین مدنی ما براساس نسب پدری تعیین و تأیید می‌شود. بر اساس آنچه در قوانین آمده، اگر کودکی، پدر ایرانی داشته باشد، ایرانی محسوب می‌شود در غیر این صورت ایرانی نیست و این اصل یک اصل حاکمیتی در کشور ما در رابطه با موضوع تابعیت است. در کشور‌های مختلف موضوع تابعیت متفاوت است‌؛ قوانین تابعیت در برخی کشورها تمرکز می‌کند بر خاک کشور. به این نحو که اگر نوزادی در خاک آن کشور متولد شود، آن کودک تابعیت آن کشور را دارا می‌شود. اما در کشور ما تابعیت خون برگرفته از نسب پدری مورد پذیرش است.

به‌طور کلی وقتی تابعیت از طریق پدر کسب شود، مشکلاتی ایجاد می‌شود. بخش بزرگی از این مشکلات بازمی‌گردد به کودکانی که از مادر ایرانی و پدر غیرایرانی متولد می‌شوند. این کودکان طبق قانون، ایرانی نیستند و این موضوع اکنون مسئله‌ساز شده چراکه تعداد این کودکان در کشور بسیار و رو به افزایش است. از آنجایی که مرزهای کشورمان باز است و خیلی از اتباع کشورهای همسایه به‌خصوص افغانستانی‌ها به آسانی وارد کشور می‌شوند، برخی از این افراد در کشور ازدواج می‌کنند و تشکیل خانواده می‌دهند. فرزندان اینگونه خانواده‌ها تا به حال نتوانسته‌اند به‌خاطر قوانین حتی شناسنامه دریافت کنند. البته در قانون مدنی نیز به‌طور کلی آمده؛ اگر کودکی در ایران از پدر و مادر غیرایرانی متولد شود، درصورتی که یکی از والدین او متولد ایران باشد، این کودک ایرانی محسوب می‌شود و می‌تواند شناسنامه ایرانی دریافت کند.

این قانون به‌صورت ساده می‌گوید اگر فرزندی مادر ایرانی داشته باشد و در ایران متولد شود، می‌تواند شناسنامه ایرانی دریافت کند، اما عملا این قانون با بخشنامه شورای امنیت لغو شده است. سختگیری‌هایی که اکنون برای اعطای تابعیت در کشور وجود دارد، طبیعی است و اینگونه قوانین در خیلی از کشورها حتی به‌صورت سختگیرانه‌تری در حال اجراست تا از تمامیت ارضی و امنیت کشور‌ها حراست شود. اما مشکل در کشور ما از جایی شروع شده که ما مرزها را آنطور که باید بسته نگه نداشته و مانع ورود اتباع بیگانه در کشور نشده‌ایم. ما به زنان و دختران هموطن‌مان نیاموختیم که اگر با یک غیرایرانی ازدواج کنند نمی‌توانند برای کودک خود شناسنامه ایرانی بگیرند. خیلی از زنان ایرانی بعد از ازدواج متوجه می‌شوند که فرزندان‌شان هیچ هویتی نخواهند داشت. تا امروز طرح‌های مختلفی جهت هویت‌بخشی به اینگونه کودکان ارائه شده است. به این معنا که اگر این کودکان نمی‌توانند شناسنامه ایرانی دریافت کنند، حداقل به آنها هویتی داده شود که بتوانند از حداقل امکانات موجود مانند تحصیل و... بهره‌مند شوند. به‌رغم اینکه چندین طرح ارائه‌شده اما متأسفانه به مرحله اجرا نمی‌رسد. مقام معظم رهبری چند سال پیش حکمی صادر کردند که طبق آن همه بچه‌های بی‌شناسنامه می‌توانند در مدارس تحصیل کنند اما باز این دستور هم به‌صورت کامل اجرا نشده و همچنان ما شاهد آن هستیم که خیلی از کودکان بی‌شناسنامه از تحصیل بازمانده‌اند.

بی‌تردید اغلب کودکان بی‌هویت در کشور شامل گروهی می‌شوند که از مادر ایرانی و پدر غیرایرانی متولد شده‌اند. مسائل مربوط به کودکان بی‌هویت باعث شده که اخیرا لایحه‌ای در هیأت وزیران به تصویب برسد. در این لایحه آمده کودکان بی‌هویتی که مادر ایرانی دارند، می‌توانند برای اخذ تابعیت مراجعه و قبل از 18سالگی تابعیت ایرانی کسب کنند. این مصوبه هیأت وزیران به‌زودی به‌صورت طرح به مجلس شورای اسلامی ارائه می‌شود. درصورت تصویب این طرح تعداد بسیاری از کودکان بی‌هویت در کشور، دارای تابعیت و هویت خواهند شد. گروه دیگری از کودکان هستند که پدران ایرانی دارند اما به هر دلیلی پدران آنها در دسترس نیست و یا اینکه اثبات ایرانی‌بودن پدر با مشکل روبه‌رو‌ست. برای اینگونه کودکان نیز راهکار‌ها و راه‌حل‌های قانونی وجود دارد. به هر حال کودکان بی‌هویت مشکل اساسی و نوعی آسیب اجتماعی محسوب می‌شود که ریشه آن را می‌توان در عدم‌آگاهی زنان و سیاست‌های غلط دانست. کودکان بی‌هویت از حداقل تامین اجتماعی و رفاه محروم هستند و این موضوع سر‌منشأ بزه و بزهکاری است.