آب گلستان ته کشید

زهرا خورشید کلایی|  گرگان – خبرنگار:

گلستان چند سالی است که با کاهش بارندگی و تنش آبی روبه‌رو است. این مساله در برخی نقاط استان به مرز هشدار هم رسیده است. در این میان برداشت بی‌رویه از منابع زیر‌زمینی موجب بروز مشکلات بیشتری برای استان شده است تا حدی که کارشناسان افزایش بارندگی‌ها را هم برای جبران خسارت‌های منابع آبی زیرزمینی کافی نمی‌دانند. با این همه شاید روند مثبت بارندگی سال جدید، نویدبخش عبور از سال‌های خشک و کم‌بارش باشد.

 براساس گزارش خشکسالی گلستان در سال آبی 97-96 که در مرکز مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای گلستان تهیه شده است، میانگین بارندگی استان در سال آبی 97- 96 حدود 443 میلی‌متر بوده و این سال آبی در مجموع از نظر مقدار بارندگی، در شرایط عادی قرار داشته است به‌طوری که در فصل پاییز نرمال، زمستان در شرایط ترسالی ضعیف، بهار شرایط طبیعی و تابستان خشکسالی شدید را نشان می‌دهد.


خشکسالی هیدرولوژیک در استان 

مدیر عامل شرکت آب‌ منطقه گلستان در این باره می‌گوید: بررسی دوره آماری بلندمدت استان نشان می‌دهد که دوره‌های خشکسالی و ترسالی از نظم خاصی پیروی نمی‌کنند، به‌طوری که در 43 سال اخیر، 17 سال نرمال بوده است، 13 سال خشک بوده و 13 سال نیز شرایط ترسالی داشته است. همچنین توزیع زمانی و مکانی بارندگی در یک سال آبی نیز یکنواخت نبوده و در ماه‌های مختلف وضعیت متفاوتی داشته است به‌طوری که حتی در سال‌های عادی و ترسالی، برخی از فصول سال دارای بارندگی کم و شرایط خشکسالی بوده‌اند که این موضوع منجر به کاهش تغذیه منابع آب زیرزمینی و رواناب رودخانه‌ها می‌شود.

«علی نظری» ادامه می‌دهد: بر اساس مطالعات مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران، عمده سطح گلستان در بازه‌های زمانی یک و 10 ساله منتهی به پایان سال آبی 97-96، درجات مختلفی از خشکسالی را تجربه کرده است. وی می‌افزاید: موضوع حائز اهمیت پیرامون خشکسالی استان، حاکمیت خشکسالی هیدرولوژیک با وجود شرایط طبیعی بارشی است. خشکسالی هیدرولوژیک به کاهش سریع منابع آب سطحی یعنی دریاچه‌ها و رودخانه‌ها و افت سطح مخازن آب زیرزمینی اطلاق می‌شود.
 او همچنین در مورد عوامل پدیدآورنده یا تشدید‌کننده این خشکسالی می‌گوید: هرچند عوامل اقلیمی به عنوان عامل اصلی و اولیه خشکسالی شناخته می‌شوند، اما نمی‌توان از نقش سایر عوامل موثر و تشدید‌کننده پدیده خشکسالی مانند تغییر کاربری اراضی، تخریب خاک و... که مشخصات هیدرولوژیکی حوضه را تحت تاثیر قرار می‌دهند غافل بود. تغییرات کاربری اراضی در بالادست حوضه آبریز، مشخصه‌های هیدرولوژیکی حوضه از قبیل نفوذپذیری، میزان زبری و پتانسیل تولید رواناب را تحت تاثیر قرار می‌دهد که ابتدا موجب وقوع سیل و کاهش تغذیه منابع آب زیرزمینی و در ادامه منجر به خشکسالی در پایین‌دست خواهد شد.


بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی 

 نظری با بیان این‌که از دیگر عوامل موثر در خشکسالی هیدرولوژیکی، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است می‌گوید: تشدید استفاده از آب‌های زیرزمینی برای بالا بردن سطح زیر کشت یا جبران کمبود منابع آب سطحی، فشار مضاعفی را بر منابع آب زیرزمینی وارد می‌سازد و این فشار فزاینده باعث افت فاحش سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود. در سال‌های خشکسالی که استفاده از این منابع دوچندان می‌شود افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی به حالت بحرانی می‌رسد.
وی اضافه می‌کند: هنگامی که خشکسالی اقلیمی به اتمام می‌رسد و بارش به شرایط طبیعی باز می‌گردد، نوبت به ترمیم آب‌های سطحی و زیرسطحی می‌رسد که در زمان خشکسالی اقلیمی به شدت افت کرده‌اند. 

در این حالت ابتدا رطوبت خاک به حالت طبیعی می‌رسد و سپس آب‌های سطحی، دریاچه‌ها و مخازن و نهایتا سفره‌های آب زیرزمینی ترمیم می‌شوند. بنابراین بخش‌هایی که وابسته به این منابع آبی هستند نیز به ترتیب از حیطه آثار خشکسالی دور می‌شوند. بنابراین ابتدا بخش کشاورزی دیم که وابسته به میزان رطوبت خاک است و بعد از آن بخش‌های وابسته به آب‌های سطحی و نهایتا قسمت‌هایی که به آب‌های زیرزمینی وابسته هستند در زمانی طولانی‌تر از دامنه تاثیر خشکسالی خارج خواهند شد. واضح است که این دوره زمانی بازگشت به شرایط عادی تابع شدت خشکسالی، مدت تداوم خشکسالی و میزان بارش بعد از دوره خشکسالی است.

نظری همچنین از دلایل عمده وقوع خشکسالی هیدرولوژیک در استان را خشکسالی هواشناسی در سال‌های گذشته، رژیم بارشی با شدت کم، افزایش دما و تبخیر عنوان می‌کند و توضیح می‌دهد: علاوه بر موارد مذکور، توزیع مکانی بارش، دما و تبخیر در سطح استان به‌گونه‌ای بوده است که مناطق شرقی که سدهای مخزنی بزرگ در حال بهره‌برداری استان در آن واقع شده، بارش کمتری دریافت کرده و مقادیر دما و تبخیر بالاتری را نشان می‌دهند. 


کاهش حجم آبدهی رودخانه‌های استان

مدیرعامل شرکت آب منطقه گلستان همچنین می‌گوید: در شرایط اقلیمی موجود، روند تغییرات منابع آب استان کاهشی است. به این صورت که حجم تجمعی آبدهی رودخانه‌ها در سال آبی 97-96 تا پایان شهریور ماه، نسبت به میانگین درازمدت در رودخانه‌های اصلی استان 82 درصد و در سرشاخه‌ها 69 درصد کاهش نشان می‌دهد. در پایان شهریور 1397، حجم ذخیره سفره کم‌عمق آب زیرزمینی نسبت به متوسط آمار موجود این ماه در 25 سال گذشته 275 میلیون مترمکعب و نسبت به ماه مشابه در سال آبی گذشته حدود 97 میلیون مترمکعب کاهش یافته است. حجم ذخیره سفره عمیق آب زیرزمینی نیز در شهریور امسال نسبت به متوسط آمار موجود در 15 سال گذشته حدود 53 میلیون مترمکعب و نسبت به میزان آن در سال گذشته حدود 6 میلیون متر مکعب کاهش نشان می‌دهد.

 نظری می‌گوید: شواهد نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر به علت تغییرات اقلیمی، افزایش دما، افزایش تبخیر، برداشت منابع آب زیرزمینی و تغییر رابطه بارش - رواناب و تداوم اثر خشکسالی سال‌های گذشته، حتی با وجود بارش نرمال و بیش از نرمال نیز نمی‌توان به میانگین درازمدت در آبدهی رودخانه‌ها و ذخیره سفره‌های آب زیرزمینی دست یافت، لذا با توجه به محدودیت شدید منابع آب، مدیریت صحیح مصرف در ماه‌های آتی بسیار مهم و ضروری است.


کاهش 34 درصدی ذخیره برف استان

مدیرعامل شرکت آب منطقه گلستان اظهارمی کند: بارش‌های جوی به صورت برف در سطح حوضه‌ها برای تغذیه منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی حائز اهمیت است و ذوب تدریجی آن باعث تداوم جریان آب در رودخانه‌ها، چشمه‌ها و قنوات در فصول خشک می‌شود.
«علی نظری » ادامه می‌دهد: از این منظر مجموع ارتفاع برف در محل ایستگاه برف‌سنجی استان، از اول آذر 96 تا پایان فروردین ماه سال 1397 حدود 250 سانتی‌متر ثبت شده است که در مقایسه با سال گذشته حدود 34 درصد کاهش داشته است. این کاهش موجودی برف در ارتفاعات استان، از قابلیت جبران کمبود سایر منابع آب سطحی و زیرزمینی در فصول خشک می‌کاهد.