مریم سمائی
با تحریم‌های شدید نفتی در سال‌های 90و 91، کشور دچار محدودیت‌های فراوانی شد. در آن زمان علاوه بر آمریکا، کشورهای عضو اتحادیه اروپا هم برای صرف‌نظر کردن ایران از اجرای برنامه هسته‌ای، با اعمال تحریم بر نفت و بانک مرکزی ایران موافقت کردند. طبق آن توافق، انعقاد هرگونه قرارداد جدید از سوی کشورهای اروپایی با بخش نفتی ایران ممنوع و تمامی قراردادهای جاری ملغی شد اما بعد از مدتی با امضای برجام و لغو تحریم‌ها باردیگر درآمدهای نفتی به اقتصاد کشور سرازیر شد. با روی کار آمدن دولت ترامپ و خروج آمریکا از برجام، یک‌بار دیگر آمریکا تیر خود را به سمت نفت ایران نشانه گرفته و سعی کرده با نگاهی همه‌جانبه، راه نفت ایران به بازارهای جهانی را ببندد. حتی او اعلام کرد که صادرات نفت ایران را به صفر می‌رساند اما تا‌کنون در این مسیر همراهی نداشته و نتوانسته به خواسته‌هایش برسد. در همین رابطه، با محمد علی خطیبی -نماینده پیشین ایران در اوپک و از کارشناسان ارشد حوزه نفت- گفت‌وگو کرده‌ایم تا بیشتر برایمان در این‌باره توضیح دهد.
تحریم‌های نفتی سال‌های 90و 91را می‌توان با تحریم‌های اخیر مقایسه کرد؟ چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی با هم دارند؟
پیش از اینکه بنده مقایسه‌ای بین تحریم‌های نفتی ایران در سال‌های 90و 91 با تحریم‌های کنونی داشته باشم باید اشاره‌ای به صحبت‌های اخیر ارنست مونیز -وزیر سابق انرژی آمریکا- کنم. مونیز طی مصاحبه‌ای اعلام کرده که تحریم‌های اخیر آمریکا با تحریم‌های سال 91 خیلی متفاوت است. در تحریم‌های گذشته که پیش از توافق هسته‌ای و امضای برجام بود آمریکا توانست یک اجماع جهانی را علیه ایران شکل دهد اما در تحریم‌های اخیر هیچ‌کس از آمریکا حمایت نکرده است. در واقع در تحریم‌های گذشته حتی سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل و شورای امنیت هم موافق تحریم نفتی بودند؛ بنابراین تحریم‌ها سنگین‌تر، دشوارتر و دورزدنش سخت‌تر بود اما اکنون آمریکا در این راه تنهاست و هیچ‌کس از تحریم‌های او حمایت نمی‌کند و به همین دلیل این تحریم‌ها برای ما خیلی دشوار به‌حساب نمی‌آید و می‌توان با یک مدیریت مناسب بر آن فائق آمد.
آمریکایی‌ها پیش از این اعلام کرده بودند که صادرات نفت ایران را به صفر می‌رسانند اما از مواضع خود عقب‌نشینی کرده‌اند به‌عنوان مثال الان به 8کشور مهم وارد‌کننده نفت ایران مجوز داده‌اند که نفت ایران را خریداری کنند. این یک شکست بزرگ برای آنهاست و نشان می‌دهد که تصمیمات حساب‌شده‌ای نمی‌گیرند و حتی بین خودشان هم اختلاف وجود دارد.
در حال حاضر نباید خیلی نگران تحریم‌ها بود بلکه باید با اعتمادبه‌نفس و استفاده از سایر ظرفیت‌هایی که وجود دارد فعالیت‌های اقتصادی را به پیش برد و بر مشکلات غلبه کرد.
با این حساب می‌توان گفت که تحریم‌های اخیر تضعیف شده‌اند و اثر چندانی بر صادرات نفتی ندارند؟
نباید از این نکته غافل شد که بخشی از مشکلات ما، مشکلات داخلی است. اگر این مشکلات را به‌خوبی مدیریت کنیم شرایط بهتر خواهد شد. تحریمی که هیچ‌کس از آن حمایت نکرده و در داخل آمریکا هم مخالف دارد چندان قوی نیست و می‌توان از آن عبور کرد. با این حال شرایط جامعه ما به‌گونه‌ای است که یکسری مشکلات داخلی موازنه را بر‌هم می‌زند و شرایط را سخت می‌کند. البته این موضوع را هم می‌توان به فرصتی تبدیل کرد که موجب شناسایی نقاط ضعف شود. وقتی نقاط ضعف شناخته شود با یک نگاه کارآمد می‌توان از ایجاد مشکلات بیشتر جلوگیری کرد.
امضای برجام چقدر در کاهش اثرات تحریم‌های نفتی مؤثر بود؟ در واقع نقش برجام در مبادلات نفتی چقدر است؟
به‌طور حتم نقش بسیار مؤثری داشت. امضای برجام گشایشی در صادرات نفتی کشور ایجاد کرد. ما قبل از برجام حدود 1.5 میلیون بشکه نفت صادر می‌کردیم اما این رقم بعد از امضای برجام و برداشته‌شدن موانع صادراتی به حدود 2.5 میلیون بشکه رسید. برداشته‌شدن موانع صادرات نفت یکی از شروط برجام بود و ما دیدیم که بعد از امضای برجام، موانع سیاسی برداشته شد و صادرات نفت افزایش پیدا کرد. پیش از برجام کشورهای اروپایی نفت ایران را خریداری نمی‌کردند اما بعد از برجام شرکت‌های اروپایی شروع به خرید نفت از ایران کردند؛ همین امر باعث رشد صادرات نفتی کشور شد.
نقش دیپلماسی ایران در اوپک را چطور ارزیابی می‌کنید؟
من نمره خوبی به این دیپلماسی نمی‌دهم چرا که نتوانسته‌ایم از ظرفیت‌هایی که در اوپک داشتیم به‌خوبی استفاده کنیم. ما به‌عنوان کشور مؤسس اوپک در چنین شرایطی نیاز داریم که حمایت سایر اعضا را داشته باشیم اما در عمل دیدیم که چنین اتفاقی نیفتاد و اوپک برای کشور ما کاری نکرد. کشورهای عضو اوپک مثل یک خانواده هستند که باید در شرایط حساس به هم یاری برسانند اما متأسفانه در شرایطی که ما قادر به تولید نبودیم سایر اعضا اقدام به تولید به جای ما کردند تا بازار دچار خلل نشود. در همین اجلاس اخیر در الجزایر بندی به امضا رسید مبنی بر اینکه کشورهایی که دارای نفت مازاد هستند کمبود بازار را جبران کنند؛ در واقع مجوزی به این کشورها داده شد تا به جای اعضای دارای مشکل، نفت تولید کنند، این در حالی است که باید بندی به امضا می‌رسید که از اعضای دچار مشکل حمایت کند تا بیشتر از این دچار مشکل نشوند. ایران یا نتوانسته از ظرفیت سازمان اوپک استفاده کند یا اساسا چنین ظرفیتی در اوپک به‌وجود نیامده که از اعضای دارای مشکل حمایت کند؛ بنابراین بنده دیپلماسی ایران را در سازمان اوپک چندان موفق نمی‌دانم.
دیپلماسی ایران در اوپک در سال‌های اخیر دچار ضعف شده است؟
واقعیت این است که ایران سال‌های سال سهم 13درصدی خود را در اوپک حفظ کرده بود، حتی زمانی که در جنگ تحمیلی به سر می‌برد، اما متأسفانه در سال‌های اخیر سهم ما به 11درصد تنزل پیدا کرده و عنوان دومین کشور صادر‌کننده را هم از دست داده‌ایم. در حال حاضر هم به جای چاره‌اندیشی مدام تبلیغ می‌کنیم که این‌طور نیست و جایگاه ما محفوظ است، اما آمار و ارقام دروغ نمی‌گویند. البته بحث ما پیداکردن مقصر نیست بلکه درصددیم که نقاط ضعف را بشناسیم و براساس آن چاره‌جویی کنیم. ما هرقدر واقعیت را بپوشانیم از پیدا کردن راه علاج دورتر می‌شویم.
تحریم‌های نفتی امروز با گذشته چه تفاوت‌هایی دارد؟
در دیپلماسی نفتی موفق نبودیم
گفت‌وگو با محمدعلی خطیبی، نماینده پیشین ایران در اوپک
در همینه زمینه :
