تازیانه مصرف بنزین برگُرده اقتصاد

رضا کربلائی | روزنامه‌نگار

انتشار خبر مصرف روزانه 120میلیون لیتر بنزین در شهریورماه امسال از سوی یکی از اعضای کمیسیون انرژی مجلس، یک زنگ خطری جدی است و بیم آن می‌رود با ادامه این روند حتی با افزایش ظرفیت تولید در نتیجه بهره‌برداری کامل از پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس هم در آینده نه‌چندان دور، همه بنزین تولیدی در پالایشگاه‌های کشور در داخل کشور مصرف شود. مسئولان وزارت نفت امیدوارند میانگین مصرف روزانه بنزین در نیمه دوم امسال تعدیل شود، اما برخی برآوردها نشان می‌دهد با روند رشد کنونی میزان مصرف در خوش‌بینانه‌ترین حالت به روزانه 87میلیون و 700هزار لیتر می‌رسد.

به‌گزارش همشهری، مقایسه آمار رسمی تولید و مصرف بنزین در ایران از زمان اجرای برنامه اول توسعه یعنی سال1368 (دولت نخست اکبر هاشمی‌ رفسنجانی) نشان می‌دهد شکاف تولید و مصرف، دست‌کم تا سال1381 تک‌رقمی اما قابل پیش‌بینی بود که با تصویب قانونی در مجلس هفتم مبنی بر تثبیت قیمت حامل‌های انرژی، شکاف بین تولید و مصرف بیشتر شود و وابستگی کشور به بنزین وارداتی افزایش یابد. مخالفت نمایندگان عمدتا اصولگرای مجلس هفتم با اصلاح تدریجی قیمت حامل‌های انرژی از سوی دولت اصلاحات باعث شد که شکاف تولید و مصرف بنزین در کمتر از 2سال، 10میلیون لیتر بیشتر شود و از 19.3میلیون لیتر در سال1383 به 29میلیون لیتر در سال1385 برسد. در ادامه، اختلاف میزان بنزین تولید و مصرف شده از روزانه 12میلیون لیتر در سال1381 به 22.4میلیون لیتر در سال1387 رسید و محدود شدن کانال‌های واردات بنزین به‌سبب تحریم‌ها و تلاش دولت محمود احمدی‌نژاد برای تولید بنزین در مجتمع‌های پتروشیمی هم نه‌تنها نتیجه مطلوبی به همراه نداشت و بر میزان آلایندگی هوا در کلانشهرهای کشور افزود، بلکه سرانجام دولت و مجلس وقت برای اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها و اصلاح نسبی قیمت حامل‌های انرژی به نتیجه رسیدند.

نتیجه اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها در 5سال پایانی دولت محمود احمدی‌نژاد رسیدن میزان مصرف روزانه بنزین از 66.9میلیون لیتر در سال1387 به 63.5میلیون لیتر در روز در سال1391 و کاهش میزان روزانه واردات بنزین از 22.4میلیون لیتر به 13.7میلیون لیتر بود و البته در این مدت تولید بنزین عمدتا از محل مجتمع‌های پتروشیمی از 44.5میلیون لیتر به 49.8میلیون لیتر افزایش یافت.

حسن روحانی در نیمه سال1392 اختیار دولت را در دست گرفت که میزان مصرف روزانه بنزین 68.4میلیون لیتر و میزان تولید نیز 59.9میلیون لیتر برآورد شده بود. وزارت نفت در ادامه تصمیم‌گیری‌های خود به حذف سهمیه‌بندی بنزین و آزادی عمل مصرف‌کنندگان بنزین در استفاده از کارت سوخت رأی داد و البته قیمت بنزین معمولی را از هر لیتر 700 به 1000تومان افزایش داد. تک‌رقمی شدن میزان واردات بنزین در سال1392 به‌میزان 8.5میلیون لیتر در روز از یک‌سو و امیدواری به افزایش تولید ناشی از افزایش ظرفیت پالایشگاه‌ها و به بهره‌برداری رسیدن فاز نخست ستاره خلیج‌فارس، وزارت نفت را به این راه کشاند که بازار عرضه و تقاضای بنزین به‌عنوان یک کالای استراتژیک به تعادل می‌رسد و کشور به‌تدریج نه‌تنها از واردات بی‌نیاز که به صادرکننده بنزین هم تبدیل می‌شود. آخرین آمار منعکس شدن در ترازنامه هیدروکربوری انرژی ایران که مربوط به سال1395 است، نشان می‌دهد که میزان مصرف روزانه بنزین به 74.7میلیون لیتر و میزان تولید به 56.6میلیون لیتر رسیده و میزان واردات بنزین هم به بالای 18میلیون لیتر رسیده است.

بنزین دونرخی و سهمیه‌بندی

تیرماه امسال همزمان با بهره‌برداری از فاز دوم پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس، رئیس‌جمهور با بیان اینکه تولید بنزین کل کشور در 5سال ۴۵درصد افزایش یافته، اعلام کرد: امیدوارم تا پایان سال، فاز سوم پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس به بهره‌برداری برسد و اگر در مصرف بنزین نیز صرفه‌جویی‌های لازم را انجام دهیم و مصرف بیش از حد را مهار کنیم، صادرکننده بنزین خواهیم شد. حسن روحانی با انتقاد از افزایش مصرف انرژی به‌ویژه بنزین در کشور گفت: ایران ۸۰میلیون نفر جمعیت دارد و روزانه ۸۰میلیون لیتر بنزین در کشور سوزانده می‌شود. در کجای دنیا با چنین مصرفی رو‌به‌رو هستیم؟

به‌گزارش همشهری با استارت پرش قیمت ارز از دی‌ماه سال گذشته و نوسان شدید آن در بهار و تابستان امسال به‌نظر ورق برگشته است؛ به‌ویژه اینکه شکاف قیمت بنزین در داخل و خارج از کشور دوباره گزینه‌های متعددی را روی میز دولت قرار داده است. سهمیه‌بندی دوباره بنزین، اصلاح قیمت آن یا سوختگیری با کارت سوخت بدون اعمال سهمیه‌بندی 3سناریوی احتمالی دولت در آینده‌ است. برخی خبرها حکایت از آن دارد که تغییر احتمالی در مکانیسم عرضه بنزین و قیمت آن از آذرماه امسال آغاز خواهد شد و برخی گمانه‌زنی‌ها نشان از تغییر مسیر در قالب بودجه سال آینده دارد. اظهارات مقامات ارشد دولتی نشان می‌دهد رایزنی بین دولت و مجلس فعلا گزینه احیای کارت سوخت بدون افزایش قیمت بنزین را در اولویت قرار می‌دهد. موفقیت اجرای این سناریو بدون اعمال نظام سهمیه‌بندی و دونرخی شدن بنزین جای تردید دارد و البته دولت به اجماع نظر نهایی نرسیده؛ از یک‌سو طیف نزدیک به اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور با افزایش قیمت سوخت مخالف است و او به تازگی گفته که افزایش قیمت بنزین هم‌اکنون شدنی نیست و «جامعه کشش ندارد.» وزارت نفت هم به‌نظر با احیای کارت سوخت مخالفتی ندارد اما موضع‌گیری اخیر وزیر نفت نشان می‌دهد احتمال دونرخی شدن و سهمیه‌بندی بنزین دور از انتظار نخواهد بود. بیژن زنگنه گفته است: اساس دولت بر افزایش قیمت‌ها نیست، البته برای کسانی که می‌خواهند بیشتر از سهمیه خود سوخت بگیرند، بحث افزایش قیمت هست.

آزادسازی قیمت با اصلاح الگوی مصرف

تجربه اجرای ناقص و نصف و نیمه قانون هدفمندی یارانه‌ها نشان داد صرف افزایش قیمت بنزین و دیگر حامل‌های انرژی بدون اصلاح ساختار الگوی مصرف به نتیجه مطلوب نمی‌انجامد و مصداق بارز آن میانگین مصرف بالای خودروهای بنزین‌سوز ایران نسبت به میانگین جهانی است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد میانگین مصرف روزانه بنزین در سال1388 به منفی 3.2درصد، در سال بعد به منفی 5.5درصد و در سال1390 به منفی 2.3درصد رسید اما در سال‌های بعد دوباره روند مصرف، افزایشی شد و حساسیت مصرف‌کنندگان به قیمت‌ها به‌تدریج کاهش یافت. هم‌اکنون 20درصد از کل بنزین عرضه شده تنها در کلانشهر تهران مصرف می‌شود و دولت با توجه به حساسیت افزایش قیمت بنزین و البته گازوئیل بر شاخص‌ نرخ تورم از یک‌سو و واکنش منفی افکار عمومی از سوی دیگر به این نتیجه رسیده که جامعه کشش افزایش قیمت را ندارد. درحالی‌که همچنان این پرسش بی‌پاسخ مانده که آیا صرف احیای کارت سوخت بدون اعمال نظام سهمیه‌بندی و افزایش نرخ آن می‌تواند جلوی رشد مصرف را بگیرد؟