یادداشت
جان گرفتن اساطیر بر پرده سینما
محمدعلی علومی/ نویسنده و اسطوره‌پژوه
چنانکه پیش‌تر نیز اشاره کردم روشن‌ترین و مشخص‌ترین تأثیر اسطوره در شعر تجلی یافته است. با این حال هنرهای دیگر ازجمله سینما نیز از این تأثیر بی‌نصیب نبوده و نیست.
یکی از مشهورترین نمونه‌ها از این دست فیلمی است با رویکرد رمانتیسم اجتماعی؛ فیلمی که با بازی‌های درخشان و فیلمنامه مؤثر از آثار قابل‌توجه سینمای ایران به حساب می‌آید. قهرمان فیلم متأثر از عرف و آداب و عادات مردسالار و ناموس‌پرستی هزاران‌ساله، بی‌پروا بدون درنگ یا تردید و پرسش از خود و دیگران در مواجهه با موقعیتی خاص، تبدیل به ماشین کشتار می‌شود.
یکی از نکات جالب،توجه تقابل‌های اساطیر در این فیلم است. برادران آنگل نیروهای منفی و نمادش هستند و نیروی مثبت جز جوانمردی اعتقاداتی هم دارد؛ قیصر پیش از انتقام به زیارت می‌رود. اولین قتل را در حمام و زیر جریانی از آب که فرومی‌ریزد و نماد و مظهر تطهیر، پاکی و بی‌گناهی است، مرتکب می‌شود. چنین ظرافت‌هایی در چینش و مطابقت هنوز هم این فیلم را پرمخاطب کرده است.
فروشنده فیلمی است از اصغر فرهادی که در آن نیز تقابل‌های نیک و بد مطلق و فاقد عقلانیت نقاد را مشاهده می‌کنیم. پیرمردی با قلب ناخوش که به‌زور سرپاست، رویکردی خشن پیدا می‌کند و دیو و ددمنش می‌شود. زمانی که متوجه می‌شود اشتباهی آمده، حتی لحظه‌ای دچار پشیمانی نمی‌شود. در تقابل با او زن هنرمند و قربانی بی‌هیچ دلیل منطقی و روانشناسانه، ناگهان تبدیل به قدیسه‌ای می‌شود که مادر ترزا باید مهربانی و گذشت را از او بیاموزد. این نگاه، یعنی نیک مطلق و شرارت محض در سینمای ما سابقه‌ای دیرینه دارد. در سال‌های دهه30 زمانی که سیل مهاجرت از روستاها به شهرها شروع شد، به‌ویژه پس از کودتای آمریکا علیه دولت ملی دکتر محمد مصدق ثروت‌های بادآورده از طریق رانت‌ها در اختیار عده معدودی ازجمله وابستگان به دربار قرار گرفت. مرحوم مجید محسنی با تصویری رمانتیک و البته غیرواقعی، روستا را محل ساز و آواز، طبیعت زیبا و روابط انسانی وانمود می‌کند و شهر را محل و مرکز کلاهبرداری، دغلکاری و جنایت.
بلبل سرگشته، نمونه‌ای از فیلم‌های رمانتیک بی‌معنی است. در گنج قارون نیز، باز به‌سبب رشد فاصله‌های هولناک طبقاتی، نظریه‌پردازان و حکومت سابق تلاش می‌کردند با ابزار سینما وانمود کنند که قارون و گنج قارون چیزی جز بیماری، توطئه و دسیسه‌چینی به‌همراه ندارد. پول خوشبختی نمی‌آورد، بلکه این عرف و عادات مردانه و مهمان‌نوازی و مردمسالاری و کمک به همنوع است که زندگی را شیرین و خوشایند می‌سازد.
