زیر ساخت؛ عامل توسعه علمی ترکیه

مهدی زارع | عضو وابسته فرهنگستان علوم و استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله

ایران، کشوری اسلامی است و کشور‌های پیرامونش نیز همسایگانی با جمعیت اکثرا مسلمان هستند. از میان این همسایگان، کشورهایی مانند افغانستان و عراق درگیر جنگ داخلی هستند که اساسا ‌فعالیت و همکاری علمی در اولویت آنها قرار نمی‌گیرد. از نظر من از میان تمامی همسایگان ایران، ترکیه پیشرفته‌تر از دیگر کشورهاست و علاوه براین بیشترین همکاری علمی ایران با این کشور است.

در طول حدود یک قرن گذشته، مسلمانان در زمینه کسب جوایز علمی موفقیت چشمگیری نداشته‌اند. بررسی این موضوع از بعد بودجه پژوهشی نشان می‌دهد  که تا پایان سال 2014 بیشترین درصد بودجه از تولید ناخالص داخلی به کشور کره‌جنوبی با 3/4درصد تعلق داشته است. اگر بخواهیم در این لیست کشورهای مسلمان را بیابیم، باید تا رتبه 34 پایین برویم تا به کشور مالزی و پس از آن به ترکیه با رتبه35 برسیم. پس از این دو کشور، مراکش در رتبه 45، مصر در رتبه 48 و تونس در رتبه 49قرار گرفته‌اند. اگر ترکیه را جزئی از خاورمیانه‌ در نظر بگیریم، تنها کشور خاورمیانه‌ای که در فهرست 50کشور اول جهان قرار دارد، ترکیه است؛ کشورهای امارات متحده عربی، قطر، پاکستان، عربستان و در نهایت ایران (رتبه 80) جایگاهی پایین‌تر از ترکیه دارند. از میان کشور‌های در حال‌توسعه مسلمان، ترکیه 7 /0 درصد، عربستان سعودی 25/0 درصد و پاکستان7 /0 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به پژوهش علمی اختصاص داده‌اند. شاید این شاخص- درصد بودجه از تولید ناخالص داخلی- بتواند گویای میزان توجه دیگر کشورهای جهان در زمینه سرمایه‌گذاری باشد؛‌ عاملی که خود یکی از جنبه‌های مهم مرتبط با پژوهش‌های علمی، یعنی نحوه فراهم‌کردن امکان کار برای دانشمندان را نمایان می‌سازد.

حال اگر در یک بازه 20‌ساله- از سال 1996تا 2015- به شاخص تولید علم نظری بیندازیم، در فهرست برترین کشورها از نظر تولید علمی، آمریکا در رتبه اول و ایران در رتبه 22 قرار گرفته و در این میان، ‌تنها کشور مسلمان دیگر، جز ایران، ‌کشور ترکیه‌ است که در رتبه بیستم قرار گرفته. در زمینه ارجاع به مقالات علمی نیز شرایط تقریبا مشابه است. اگر تعداد ارجاع‌به مقالات تولیدکنندگان مقالات علمی را درنظر بگیریم، میان40 کشور اول ترکیه با رتبه 26 و ایران با رتبه 37 تنها کشورهای مسلمان لیست هستند. براساس آمار موجود، اینطور به‌نظر می‌رسد  که دانشمندان ایرانی با کمترین بودجه، بیشترین بهره‌وری را داشته‌اند، زیرا باوجود دراختیار‌داشتن بودجه‌هایی به‌مراتب کمتر از بسیاری از دیگر کشورها، ایران از نظر تولید علم و ارجاع به مقالات علمی، در 20سال گذشته رده دوم را در میان کشورهای مسلمان به‌ دست آورده‌است. باید این موضوع را درنظر بگیریم که مراکز علمی و پژوهشی ترکیه در تمامی این سال‌ها از ارتباطات بین‌المللی علمی به‌مراتب گسترده‌تر و سهل‌تری از همتایان ایرانی خود برخوردار بوده‌اند و این موضوع بی‌گمان باعث تسهیل توسعه و تولید علم در ترکیه شده است.

بررسی اولیه درباره آنچه در دهه‌های اخیر در دنیای علم می‌گذرد، نشان از تلاش شتابان کشورهای آسیایی برای پیوستن به قافله تولید علم در دنیا تا رسیدن به جایگاه برندگان جوایز علمی نوبل و فیلدز دارد و باز به‌نظر می‌رسد که حداقل بعضی از کشورهای مسلمان مانند مالزی و ترکیه با درک مناسب‌تری به فرایند تولید علم چشم دوخته‌اند. در این میان، استحقاق ایران و کشورهای مسلمان برای حرکت قافله تولید علم بسیار بیش از آن چیزی است که در دهه‌های اخیر به آن پرداخته شده است. تلاش دانشمندان کشور ما با چنین توان بالا و بهره‌وری فوق‌العاده در تولید علم و کسب آبرو برای ایران ستودنی‌است.

در بازدیدی که در سال 1376 از کشور ترکیه و مؤسسه پژوهش‌های زلزله در دانشگاه بوغازیچی استانبول داشتم، مشاهده کردم که کیفیت فعالیت‌ها و زیر‌ساخت‌های این مؤسسه در حد پایین‌تری از کشورهای درحال توسعه بود. اما بازدید‌های بعدی پس از سال 2000میلادی که سال آغاز توسعه کشور ترکیه به شمار می‌رود، نشان از آن داشت که این کشور با چه سرعت قابل ملاحظه‌ای دستخوش تغییرات مثبت شده‌است و به سمت توسعه علمی می‌تازد. از سوی دیگر، همکاری مستقیمی که از سال 1388 تا 1392 در یک پروژه بین‌المللی داشتم عاملی شد تا از نزدیک شاهد آن باشم که ترکیه، کشوری که تا پیش از این از نظر علمی شرایطی مشابه شرایط دهه 60 ایران را داشت، چگونه درحال تبدیل شدن به کشوری با زیر ساخت‌ها و دانشمندان پیشرفته و به روز است؛ شرایطی که امروز نیز بسیاری از کشور‌های اروپایی فاقد آن هستند. این پیشرفت حاصل توجه به تبعات زمین‌لرزه مرداد 1378 ایزمیت ترکیه و همچنین نتیجه توسعه تحول مدیریت کلان در این کشور از حدود سال 2003 به بعد است. این کشور در اواخر قرن بیستم درگیر بحران شدید اقتصادی و تورم بسیار بالا شد اما تحول مدیریتی در این کشور، سرعت تحولات، ‌به‌ویژه در حوزه علم را طی 20سال گذشته قابل تحسین جلوه داده است.