گفتوگو
استحکام برجام و دیپلماسی موفق ایران 2 مانع ترامپ
گفتوگو با علی واعظ، تحلیلگر ارشد ایران در گروه بین‌المللی بحران
محمدامین خرمی| خبرنگار:
دونالد ترامپ تا 2 هفته دیگر یکسالگی حضورش در کاخ سفید را جشن می‌گیرد؛ حضوری که البته پر بوده است از ناکامی. لغو برجام یکی از وعده‌های اصلی رئیس‌جمهور آمریکا بوده که تاکنون موفق به انجام آن نشده است. ترامپ 2 مسیر را پیش رو گذاشته است. به گفته او توافق هسته‌ای با ایران یا باید «لغو» شود یا «اصلاح»؛ توافقی که وزیر خارجه‌اش می‌گوید اکنون در مسیر اصلاح است.
با علی واعظ، تحلیلگر ارشد ایران در گروه بین‌المللی بحران، درباره اصلاحات مورد نظر دولت آمریکا گفتوگو کرده‌ایم. واعظ با وجود آنکه نگاه خوش‌بینانه‌ای نسبت به سرنوشت برجام در دولت ترامپ ندارد، معتقد است برجام مستحکم‌تر از آن است که دولت آمریکا در ابتدای کار تصور می‌کرد و دستگاه دیپلماسی ایران طی یک سال اول دولت ترامپ با اجرای درست برجام توانسته دیگر اعضای 1+5 را در سمت خودش نگه دارد.
وزیر خارجه آمریکا اعلام کرده که کاخ سفید فعالانه در حال کار با کنگره است تا بتواند توافق هسته‌ای با ایران را اصلاح کند. رکس تیلرسون با اشاره به سخنان دونالد ترامپ مبنی بر اینکه دولت آمریکا یا توافق هسته‌ای با ایران را لغو می‌کند یا به سمت اصلاح آن می‌رود، گفت: اکنون کاخ سفید در مسیر اصلاح توافق قرار دارد. می‌خواهیم بدانیم چه اصلاحاتی مدنظر دولت ترامپ است.
در‌ماه اکتبر که دونالد ترامپ تأییدیه پایبندی ایران به برجام را صادر نکرد، متنی از سوی سناتور کورکر و سناتور کاتن تهیه شده بود که مفاد آن نقض فاحش برجام به‌حساب می‌آمد؛ به این علت که آنها بازگشت اتوماتیک تحریم‌ها را به کاهش زمان گریز هسته‌ای ایران به زیر یک سال متصل کرده بودند. می‌دانید که محدودیت‌هایی که ایران پذیرفته، از لحاظ تعداد سانتریفیوژها، میزان اورانیوم غنی شده و سطح غنی‌سازی، همه براساس زمان گریز طراحی شده است. زمان گریز، میزان زمانی است که برای فراهم کردن مواداولیه غنی‌شده برای تهیه یک بمب هسته‌ای لازم است. براساس محاسباتی که در طول مذاکرات برجام صورت گرفت، این زمان کمی بیشتر از یک سال است.
به هر حال، ایران با توجه به پیشرفت‌هایی که در زمینه سانتریفیوژها داشته و بعد از این در طول زمان خواهد داشت، این زمان گریز می‌تواند به زیر یک سال برسد. متن اولیه سناتور کورکر و سناتور کاتن به‌گونه‌ای تنظیم شده بود که حتی اگر ایران به برجام پایبند بماند و براساس برنامه تحقیق و توسعه مورد توافق کمیسیون مشترک پیش برود، باز هم مورد تحریم آمریکا قرار می‌گرفت. این به مثابه دست بردن یکجانبه در یک توافق چندجانبه بود. به همین دلیل، طرف‌های اروپایی و دمکرات‌ها در کنگره به‌شدت با این متن مخالف بودند. براساس متن‌های پیش‌نویس جدیدی که طی این مدت من از این لایحه دیده‌ام، آن حالت بازگشت خودکار تحریم‌ها را از متن خارج کرده‌اند. این متن البته هنوز نهایی نیست و مورد بحث و بررسی است.
اما در کل، محور متن جدید این است که اگر ایران از محدودیت‌هایی که در برجام دارد خارج شود، حتی زمانی که این محدودیت‌ها براساس برجام منقضی می‌شوند، آن‌وقت کنگره یا رئیس‌جمهور می‌توانند برای بازگرداندن تحریم‌ها اقدام کنند. این متن همچنین شامل شرایطی است که رئیس‌جمهور آمریکا یا نمایندگان می‌توانند لایحه‌ای را به سنا بیاورند که براساس آن می‌توان جلوی بازگشت تحریم‌ها را گرفت اما تنها درصورتی که بیش از اکثریت نسبی سنا به آن رأی دهند؛ یعنی تقریبا یک مکانیسم ماشه برعکس برای بازگشت تحریم‌ها تعبیه شده است.
این روند کمی پیچیده است اما به هر حال، آنها در متن جدید مکانیسم ماشه را از حالت کاملا خودکار خارج کرده‌اند به این امید که دمکرات‌ها با این پیشنهاد، همراهی بیشتری داشته باشند. من بعید می‌دانم که دمکرات‌ها این نسخه را هم بپذیرند؛ چرا که در عمل این امکان وجود ندارد که در زمان موعود، بیش از 51رأی یعنی بیش از اکثریت نسبی در سنا داده شود تا تحریم‌ها علیه ایران بازگردانده نشود. البته شنیده‌ام که این لایحه شامل یک ماده دیگر نیز هست و آن اینکه این مکانیسم ماشه تا زمانی پابرجا خواهد بود که توافق جدیدی به‌دست نیامده باشد. یعنی اگر بعد از انقضای محدودیت‌های برجام، در مورد برنامه هسته‌ای ایران توافقی به‌دست بیاید و چاره‌اندیشی شود، این مکانیسم ماشه دیگر عمل نخواهد کرد. کنگره با این کار قصد دارد به دولت کنونی یا دولت آینده آمریکا فشار بیاورد تا محدودیت‌هایی را بر برنامه هسته‌ای ایران اعمال کند که تاریخ انقضا نداشته باشد. تا جایی که من می‌دانم، اروپایی‌ها نظر مثبتی نسبت به این لایحه ندارند اما نهایتا اگر لایحه‌ای پیشنهاد شود که مشکل فعلی را به آینده منتقل کند، یعنی به جای اینکه ما امروز و فردا نگران این باشیم که برجام چه سرنوشتی پیدا خواهد کرد، بین 6یا 8سال دیگر نگران این موضوع باشیم؛ به این امید که 6یا 8سال دیگر دولتی در آمریکا بر سر کار باشد که با منطق بهتری عمل کند و به‌نظرهای جامعه جهانی احترام بگذارد. بنابراین اگر لایحه به سمتی برود که در کوتاه‌مدت مشکلی برای برجام ایجاد نکند، ممکن است اروپایی‌ها با آن مخالفت جدی نکنند.
در عین حال افرادی در دولت ترامپ هستند، مثل رکس تیلرسون، ژنرال متیس و مک‌مستر که تلاش می‌کنند به رئیس‌جمهور بقبولانند که کنگره در حال کار کردن روی این لایحه است تا هفته آینده که باید درباره تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای تصمیم بگیرد، دست به کاری نزند که باعث خروج آمریکا از برجام شود. طی 2روز گذشته صحبت‌هایی در کنگره مطرح شده مبنی بر اینکه ممکن است تغییراتی که آقای تیلرسون از آنها یاد کرده به سمتی برود که دیگر نیازی نباشد ترامپ پایبندی ایران به برجام را تأیید کند یا دست‌کم فواصل این تأییدیه‌ها را بیشتر کنند. در این رابطه اطلاعاتی دارید؟
تأیید 90روزه پایبندی ایران به برجام برای ترامپ امر آزاردهنده‌ای بوده است چرا که برای او یک یادآوری دوره‌ای در مورد یکی از دستاوردهای باراک اوباما تلقی می‌شود. ترامپ هیچگاه علاقه‌ای به این کار نداشته است. در عین حال، بسیاری در کنگره هستند که تمایل ندارند این ارائه تأییدیه به‌طور کلی لغو شود، چرا که این قانون به کنگره اجازه یک نظارت و بازبینی بر برجام را می‌دهد. کنگره نمی‌خواهد این قدرت را از خودش سلب کند. به اعتقاد من گزینه واقع بینانه‌تر این است که فواصل را بیشتر کنند.
وندی شرمن، مذاکره‌کننده ارشد آمریکا در دولت گذشته، اخیرا طی یادداشتی به ناآرامی‌های ایران اشاره کرده و به‌طور مشخص گفته که موضعگیری دولت ترامپ در قبال مسائل ایران ناشی از برداشت اشتباه آنها از شرایط است. خانم شرمن معتقد است ترامپ به‌دنبال استفاده از این شرایط برای ضربه زدن به برجام و حتی لغو این توافق است. این تحلیل را درست می‌دانید؟
بله، من فکر می‌کنم این تحلیل درست است. به هر حال نمی‌توان انتظار داشت که دولتی که موضع خودش را دشمنی با برجام اعلام کرده و هم پیش از حضور در قدرت و هم طی مدتی که در قدرت حضور داشته این توافق را یک توافق بد خوانده، به‌دنبال ضربه زدن به آن نباشد. مسائل مختلف بهانه خواهند شد تا دولت آمریکا این رویکرد را دنبال کند؛ از آزمایش‌های موشکی گرفته تا نقش ایران در منطقه و اعتراض‌های اخیر در ایران همه بهانه‌ای می‌شوند تا ترامپ به برجام ضربه بزند. مهم‌تر از همه این است که آمریکا طی این مدت دائما یک حس عدم‌اطمینان در مورد آینده برجام را القا کرده که خودبه‌خود یک فضای نگرانی و یاس در مورد آینده اقتصادی ایران به‌وجود آورده است تا بسیاری از شرکت‌های خارجی که قصد سرمایه‌گذاری در ایران داشته‌اند در چنین فضایی در مورد برنامه خود تردید کنند.
تا دو هفته دیگر، حضور ترامپ در کاخ سفید یکساله می‌شود. طی این یک سال شما اغلب نگاه بدبینانه‌ای نسبت به سرنوشت برجام داشته‌اید. تحلیل شما این بوده که دولت ترامپ به سمتی می‌رود که یا ایران را مجبور کند از برجام خارج شود یا اینکه خود باخروج از برجام آن را به‌هم بزند. با توجه به شرایط امروز آیا باز هم نگاه‌تان بدبینانه است؟ چرا این دو احتمالی که مطرح کردید در همین سال اول ریاست‌جمهوری ترامپ اتفاق نیفتاد؟
من فکر می‌کنم باید از اینکه ترامپ در سال اول نتوانست برجام را از بین ببرد، 2نتیجه گرفت: اول اینکه برجام مستحکم‌تر از آن چیزی است که دولت آمریکا در ابتدای کار تصور می‌کرد. همزمان دیپلماسی ایران هم طی این یک سال موفق عمل کرده و توانسته با اجرای درست برجام، دیگر اعضای 1+5را در سمت خودش نگه دارد. بنابراین در این بازی اتهامی که با بازیگری آقای ترامپ شروع شده، همه انگشت اتهام را به سوی آمریکا گرفته‌اند نه ایران. نکته دیگر مربوط به عملکرد به غایت بی‌کفایت دولت ترامپ بوده است.
9ماه طول کشید تا دولت ترامپ بتواند یک راهبرد برای رفتار با ایران تهیه کند؛ راهبردی که البته همچنان فاقد جزئیات است و مشخص نیست چگونه با دیگر سیاست‌هایی که آمریکا در خاورمیانه دنبال می‌کند ارتباط دارد. سردرگمی عجیبی در دولت آمریکا وجود دارد اما به هر حال، همانطور که دیدید در طول یک سال گذشته سیاست ترامپ امنیتی‌سازی مجدد ایران با استفاده از بهانه‌های غیرهسته‌ای برای اعمال فشار بر تهران و خالی کردن زیرپای توافق هسته‌ای بوده است. این پروسه‌‌ای است که شروع شده و با این همه دشمنی که ترامپ نسبت به ایران ایجاد کرده و با این میزان اصطکاکی که دو طرف در سطح منطقه دارند و این سطح از فشاری که مخالفان برجام در واشنگتن به برجام وارد می‌کنند، همچنان نمی‌توانم آنقدرها خوشبین باشم. تنها عاملی که برای خوشبینی باقی می‌ماند این است که دیگر اعضای 1+5و ایران بتوانند از برجام بدون آمریکا محافظت کنند تا شرایط بهتری در آمریکا حکمفرما شود و این کشور دوباره به مسیر منطق بازگردد.