ماندگارترین تصنیف‌ها و آوازها با شعر حافظ را چه کسانی خوانده‌اند؟
مهرورزی تو با ما شهره آفاق بود...
درباره مهم‌ترین آثار موسیقی سنتی ایران که براساس شعرهای حافظ ساخته شده‌اند
مائده امینی
هرچه بالا و پایین می‌کنی، به نام و آثار او می‌رسی. فهرست‌‌ها، آرشیو‌ها و حافظه‌ها، همه تداعی‌گر خاطرات ما با صدای شش‌دانگ اوست؛ محمدرضا شجریان خالق آوازها و تصنیف‌هایی چون «پاسبان حرم دل»، «شیدایی»، «صبح است ساقیا»، «رسم عاشق‌کشی» و... می‌تواند مرد شماره یک حافظ‌خوانی در ایران باشد. از حافظ خواندن و ماندگارشدن، کار آسانی نیست؛ غزلیاتی که به گوش همه آشناست و خیلی از آنها بارها و بارها در دستگاه‌های مختلف اجرا شده؛ شهرام ناظری، علی‌اکبر گلپایگانی، محمد معتمدی و... اما کدام آوازها و تصنیف‌ها هنوز که هنوز است در گوش همه ما تکرار می‌شود؟
ساز و آواز بیات اصفهان؛ محمدرضا شجریان
«پیش از اینت بیش از این اندیشه عشاق بود/ مهرورزی تو با ما شهره آفاق بود» مطلع یکی از ماندگارترین اشعار حافظ با صدای شجریان است. سوز و گداز صدای محمدرضا شجریان در همان ابتدای کار شنونده را میخکوب می‌کند. صدای سنتور، فخرِ نام فرامرز پایور را می‌فروشد و ماندگاری این آواز در بیات اصفهان را دوچندان می‌کند. این قطعه در آلبوم «گلبانگ شجریان» به سال57 منتشر شد؛ آلبومی که بخشی از اعتبار خود را هم مدیون فریدون شهبازیان است.
تا کجا باز دل غمزده‌ای سوخته بود
صدای تار داریوش پیرنیاکان در دقایق ابتدایی انگار با قلب آدم بازی می‌کند. «دوش می‌آمد و رخساره بر افروخته بود/تا کجا باز دل غمزده‌ای سوخته بود»؛ تصنیف جان عشاق در آلبوم «یاد ایام» محمدرضا شجریان، یکی دیگر از ترکیب‌های ماندگار محمدرضا شجریان روی غزل حافظ است؛ قطعه‌ای که پیش از انتشار این آلبوم، در آمریکا به همراه پسرش همایون شجریان به‌صورت زنده اجرا شد و این نخستین همکاری رسمی پدر و پسر بود. صدای نی که لابه‌لای کار می‌شنوید کار جمشید عندلیبی است. ورژن دیگر این قطعه 3سال بعد در آلبوم «جان عشاق و گنبد مینا» ساخته شد؛ ورژنی که به گوش خیلی از ما آشناتر از ورژن قبلی است؛ عاشقانه‌ای که این بار با ارکستر سمفونیک، آهنگسازی پرویز مشکاتیان و آوای پیانوی جواد معروفی همراه شده بود.
سرو چمان من؛ محمدرضا شجریان
این‌بار در کارنامه محمدرضا شجریان، نام آلبوم هم حتی به حافظ گره خورده است. آلبوم «سرو چمان من» به سال70 منتشر شد و تصنیفی که هم نام آلبوم بود تبدیل به یکی از ماندگارترین آثار محمدرضا شجریان شد. «سرو چمان من چرا میل چمن نمی‌کند/ همدم گل نمی‌شود، یاد سمن نمی‌کند» را داریوش پیرنیاکان در دستگاه ماهور ساخته و کمتر کسی است که این چکامه را نشنیده باشد.
سینه مالامال درد است...
«سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی/ دل ز تنهایی به جان آمد خدا را همدمی...» از آن غزل‌های پرطرفدار است. مرضیه، الهه و محمدرضا شجریان روی این غزل خوانده‌اند. محمدرضا شجریان در آستان جانان، در آواز بیات ترک به سال62، این اثر را اجرا کرده است. آهنگساز و نوازنده سنتور این کار پرویز مشکاتیان است. صدای تنبک هم از دستان ناصر فرهنگ‌فر به‌جا مانده.
پاسبان حرم دل شده‌ام شب همه شب
مگر می‌شود ترکیب حسین علیزاده، محمدرضا شجریان و حافظ شیرازی ماندگار نشود؟ سال82 یکی از فاخرترین آلبوم‌های موسیقی ایرانی منتشر شد که چندین قطعه آن روی شعر حافظ ساخته شده بود. یکی از معروف‌ترین این قطعات «پاسبان حرم دل» است که البته مصرع معروف حافظ با شعری از خواجه محمدعلی تراب جهرمی ترکیب شده است: «یارم به یک لا پیرهن خوابیده زیر بسترم/ ترسم که بوی نسترن مست است و هشیارش کند.»
قطعه «کمان ابرو» هم در آلبوم «دلشدگان» از قطعه‌های ماندگار است که علیرضا افتخاری هم آن را خوانده و یادگار خوبی از خود به جای گذاشته است.
اولین غزل دیوان حافظ؛ نخستین اثر بسطامی
«الا یا ایها الساقی ادر کأسا و ناولها» را خیلی‌ها اجرا کرده‌اند و احتمالا خواهند کرد؛ نخستین غزل دیوان حافظ که به گوش همه ما آشناست تا جایی که دومین مصراع مطلع آن «که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل‌ها» تبدیل به ضرب‌المثل شده است. ایرج بسطامی این غزل را تا حدودی آنطور که باید و شاید در زمستان سال68 به نام خود ثبت کرده. او در نخستین کنسرت خود به نام «افشاری مرکب» به همراه گروه عارف، این قطعه را اجرا کرد که سرپرستی آن با پرویز مشکاتیان بود.
ترسم که اشک در غم ما پرده‌در شود؛ گلپا
یکی از شاهکارهای موسیقی اصیل ایرانی را این بار با شعر حافظ، علی‌اکبر گلپایگانی رقم زده است: «ترسم که اشک در غم ما پرده‌در شود/ وین راز سر به مهر به عالم سمر شود.»گوینده این قطعه معروف فخری نیکزاد است و در این مجموعه نام هنرمندانی مثل فرهنگ شریف (نوازنده تار)، اسدالله ملک، فضل‌الله توکل، جهانگیر ملک و امیر‌ناصر افتتاح، به چشم می‌خورد. ماحصل این همکاری آواز گوشنوازی در ابوعطاست.
در خرابات مغان نور خدا می‌بینم؛ گلپا، افتخاری، قربانی
در برنامه شماره 142گل‌های جاویدان، نخستین‌بار علی‌اکبر گلپایگانی غزل معروف حافظ، «در خرابات مغان نور خدا می‌بینم» را اجرا کرد. دستگاه سه‌گاه بود و حبیب‌الله بدیعی در آن ویولن می‌زد؛ البته در خود برنامه، گلپا این اثر را بدون آهنگ اجرا کرده است؛ اثری که مانند خیلی از آثار این خواننده برای همیشه در ذهن‌ها باقی‌مانده است.
البته این غزل حافظ هم از آن غزل‌هایی است که صدای خیلی‌ها روی آن نشسته. علیرضا افتخاری در آلبوم «مقام صبر» با آهنگسازی پرویز مشکاتیان هم تجربه موفقی برای خواندن این غزل داشته. سال‌ها بعد هم علیرضا قربانی دوباره در خرابات مغان را به شیوه زیبایی بازخوانی کرد.
دل می‌رود ز دستم؛ شهرام ناظری
«کشتی شکستگانیم» غزل معروفی از حافظ است؛ «دل می‌رود ز دستم، صاحب‌دلان خدا را/ دردا که راز پنهان خواهد شد آشکارا»؛ از آن غزل‌های دلنشینی که بدون ساز و آواز هم در ذهن‌ها باقی می‌ماند. خیلی‌ها این غزل را با صدای شهرام ناظری در آلبوم «کیش مهر» شنیده‌اند. آهنگساز جلیل عندلیبی و سال انتشار آلبوم 1366 است. البته این غزل با صدای محمدرضا شجریان هم اجرا شده است.
در همینه زمینه :
