آب
موافق آب‌های گسلی، مخالف آب‌های ژرف
معاون وزیر نیرو: درصورت گسلی بودن آب استخراج شده در سیستان و بلوچستان، وزارت نیرو موافق بهره‌برداری از آن است
الهام مصدقی‌راد /خبر‌نگار
بهره‌برداری از آب‌های ژرف برای تأمین نیاز آبی کشور، گزینه‌ای است که از سال 92مطرح شد و هیأت دولت در اوایل تابستان 96، با اختصاص 25میلیارد تومان برای مطالعه آب‌های ژرف دراستان سیستان و بلوچستان، به اجرای آن قوت بخشید؛ استانی که با بحران جدی آب روبه‌روست. مسئله آب در ایران هم‌اکنون به بحرانی شدید تبدیل شده است. کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل اعلام کرده: هرگاه میزان برداشت آب در کشوری، بیشتر از 40درصد کل منابع آب تجدیدپذیر باشد این کشور با بحران شدید آب مواجه می‌شود. بنا به اعلام مسئولان وزارت نیرو، میزان آب تجدیدپذیر کشور 120میلیارد مترمکعب است که از این میزان سالانه 96میلیارد مترمکعب آن به مصرف می‌رسد؛ به‌عبارت دیگر سالانه 80درصد از منابع آب تجدیدپذیر کشور برداشت می‌شود که براساس این آمار، ایران با بحران شدید آب مواجه است. معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری از اصلی‌ترین نهادهایی است که بر استفاده از آب‌های ژرف برای حل بحران کنونی تأکید می‌کند اما در مقابل بسیاری از کارشناسان و متخصصصان حوزه آب، بهره‌برداری از آب‌های ژرف را دست‌درازی به ثروت آیندگان می‌دانند که می‌تواند پیامدهای زیست‌محیطی نیز به همراه داشته باشد.
آب ژرف، آب‌های عمیق‌تر از 1000متر است که طی قرون طولانی شکل گرفته و تجدیدپذیر نیستند. این آبها دو گونه‌اند؛ یا فسیلی هستند که عمدتا شورند و یا منشأ جوی دارند و در اعماق زمین محبوس شده‌اند که عمدتا شیرین هستند. آب‌های ژرف و فسیلی در زمره منابع فوق استراتژیک کشور محسوب شده و کارشناسان عقیده دارند نباید از این منابع استفاده کرد و این منابع ثروت آیندگان است که می‌توانند در شرایط سخت آبی از آن بهره‌مند شوند. با وجود اهمیتی که برای آب‌های ژرف تعریف شده است طرح پایلوتی که در کم آب‌ترین استان کشور در حال اجراست سؤالات متعددی ایجاد می‌کند. هدایت‌الله فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو، در گفت‌وگو با همشهری به موضوع مهمی اشاره می‌کند و می‌گوید: «شکل دیگری از آبها به نام آب‌های گسلی وجود دارند که به اشتباه آب ژرف نام گرفته‌اند؛ آب‌هایی که وارد گسل‌ها شده و از زیر ایران نیز عبور می‌کنند و در نهایت به خلیج‌فارس می‌ریزند. این آبها اما آب‌های ژرف نیستند هرچند شاید در اعماق زمین باشند. این آبها تجدیدپذیر بوده و اگر از آنها بهره‌برداری نشود، از دسترس خارج می‌شوند.» فهمی البته تأکید می‌کند که تشخیص این آبها ساده نیست و کشف آنها با دشواری همراه است اما اگر شناسایی و استخراج شوند برای شرب، قابل استفاده خواهند بود. فهمی تأکید می‌کند: اگر این آبها شناسایی شود، باید قوانین سختگیرانه‌ای درنظر گرفت تا به آب‌های ژرف، دست‌اندازی نشود و دیگر اینکه آب‌های گسلی نیز سرنوشت آب‌های زیرزمینی را پیدا نکنند؛ آب‌هایی که هم‌اکنون با 150میلیارد مترمکعب کسری مخزن مواجه هستند. آنچه هم‌اکنون در سیستان و بلوچستان به نام استخراج آب ژرف در حال انجام است در واقع پروژه‌ای برای شناسایی است. به گفته این کارشناس، نتایج مطالعات این طرح تا پایان سال‌جاری آماده و مشخص خواهد شد که این آب از نوع آب‌های ژرف است یا از نوع گسلی. آزمایش‌های ویژه روی آب استخراج شده، سن آن را مشخص خواهد کرد و نوع آب بر این اساس تعیین خواهد شد، آب‌های گسلی سنی بسیار کمتر از آب‌های ژرف دارند.
همه‌‌چیز بستگی به‌نظر کارشناسان دارد
معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو، بر این موضوع نیز تأکید می‌کند که اگر نتایج بررسی‌ها، گسلی بودن آب را تأیید کنند، کارشناسان وزارت نیرو موافق بهره‌برداری از آن برای تأمین آب سیستان و بلوچستان خواهند بود. فهمی با اشاره به اینکه وزارت نیرو مکلف به تأمین آب به هر قیمتی است، می‌افزاید: «درصورت گسلی بودن آب، از آن استفاده خواهیم کرد تا ساکنان استان سیستان و بلوچستان به‌دلیل کم‌آبی و کافی نبودن منابع آبی‌شان، مجبور به ترک استان و مهاجرت اجباری نشوند. خالی‌شدن این استان از نظر امنیتی نیز خطرناک است.» فهمی در خلال سخنان خود به این موضوع نیز اشاره می‌کند که متأسفانه ارقامی نجومی و مبالغه‌آمیز در مورد ذخایر آبی موجود در این استان عنوان می‌شود که مغایر با چیزی است که شواهد تاریخی منطقه نشان می‌دهد و این کار آدرس غلط‌دادن به مسئولان است. روح‌الله فتاحی، متخصص هیدرولوژی آب و عضو هیأت علمی آب دانشگاه شهرکرد اما در گفت‌وگو با همشهری اعلام کرد: آب‌های گسلی، ریسک بهره‌برداری بالایی داشته و در واقع قطعیت ندارد. «عدم قطعیت بالای آن به این دلیل است که گسل در یک راستا ادامه پیدا نکرده و گاهی در محل‌هایی قطع شده و یا انحراف پیدا می‌کند و ممکن است به منطقه‌ای کم‌آب که مورد نظر است، نرسد. دیگر اینکه شاید در یک کشور به اندازه انگشتان یک دست، این گسل‌های دارای آب وجود داشته باشد. اما می‌توان به بحث انتقال آب بهره‌برداری شده از گسل از نقطه‌ای که اطمینان از وجود آب کافی در آن وجود دارد به نقطه مورد نیاز برای تأمین آب اقدام کرد.»
شیرین‌کردن آب دریا
سهم ایران از نمک زدایی آب دریای جنوب، حدود 2درصداست، این درحالی است که کشورهای این حوزه حدود 98درصد دیگر را در اختیار دارند. فهمی با تأکید بر اینکه باید برای تامین آب از دریا، حقابه ایجاد کرد می‌گوید: «ممکن است در آینده پروتکل‌هایی ایجاد شود که دیگر اجازه بهره‌برداری از آب دریا را ندهد.» شیرین‌کردن آب دریا هرچند به ازای هر مترمکعب بین یک تا 5دلار هزینه دارد اما به عقیده روح‌الله فتاحی، عضو هیأت علمی آب در دانشگاه شهرکرد حدود 75درصد کره زمین را آب تشکیل می‌دهد و بشر ناچار است به این سمت استفاده از آب دریا حرکت کند؛ هرچند که ملاحظات زیست‌محیطی در این زمینه مطرح می‌شود و نیازمند دریافت مجوز از محیط‌زیست و شیلات است. فهمی نیز تأکید می‌کند که درتامین آب‌های فراسرزمینی دستمان بازتر است و این کار، حقابه برای کشور درست می‌کند؛ هرچند که نمی‌توان هزینه تمام‌شده استفاده از آب گسلی و آب شیرین شده دریا را با هم مقایسه کرد چراکه تاکنون سابقه استخراج و بهره‌برداری از آب گسلی در کشورمان نداشته‌ایم. با وجود این فتاحی، استاد دانشگاه شهرکرد می‌گوید: شیرین کردن آب دریا، آب جدیدی به چرخه آبها اضافه و به تقویت آبخوان‌ها کمک می‌کند و هزینه مطالعات اولیه آن نیز بسیار کمتر است.
تجربه استفاده از آب ژرف در دیگر کشورها
دو کشور لیبی و عربستان، تجربه استخراج و استفاده از آب‌های ژرف را دارند. اما این 2کشور وضعیت متفاوتی با یکدیگر و البته ایران دارند. لیبی دارای یکی از بزرگ‌ترین ذخایر آب‌های ژرف دنیاست، عربستان نیز چند سالی از آب‌های ژرف خود استفاده کرد اما در نهایت به‌دلیل تأثیرات سوء، آن را متوقف کرد. عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست چندی قبل به سفرش در دهه 70به کشور عربستان اشاره کرد و گفت: عربستان با حفر چاه‌هایی با عمق 1300متر، آب استخراج می‌کرد؛ آبی که دمای آن 75درجه بود. آن سال انرژی که برای یک تن گندم مصرف می‌شد 900دلار بود درحالی‌که قیمت یک تن گندم 120دلار بود. فهمی نیز به همشهری می‌گوید: بهره‌برداری از آب ژرف به‌دلیل فضای خالی که در زمین ایجاد می‌کند، با تغییرات زمین‌شناسی همراه است اما آب گسلی یک مجرای در حال عبور است.
