تهران بدون باغ مدرن اما بی خاطره

راحله عبدالحسینی‌| خبرنگار:

قدیمی‌ترین نقشه تهران را بار دیگر نگاه می‌کنیم. شهر متراکم و دودآلود ما با آپارتمان‌های خاکستری‌اش روزگاری باغ شهر بود. «هادی آفریده» تعبیر باغ شهر را برای تهران به کار می‌برد. او که فیلمسازی را از دهه80آغاز کرده است 7سالی می‌شود درباره همه مسائل اجتماعی، فرهنگی و تاریخی پایتخت تحقیق و پژوهش می‌کند و مستند می‌سازد. او مستندهای چنارستان، نوروز به وقت تهران، فرزندان باغچه‌بان و درخت فراموش شده را در کارنامه دارد. در مستند «باغ‌های گمشده» با مرور تاریخ 200ساله تهران به معرفی باغ‌های تهران می‌پردازد و روند تخریب تدریجی باغ‌‌ها را بررسی می‌کند که 
آهسته آهسته جای خود را به آسمانخراش‌ها داد. آفریده در این مستند علاوه بر نگاه حسرت باری که به گذشته دارد تلنگری به حفظ باغ‌ها و باغچه‌ها و درختان تهران می‌زند. با او درباره «باغ‌های گمشده» که جایزه بهترین مستند جشنواره شهر را هم گرفته است گپ زدیم. 


 وقتی مشغول ساخت مستند چنارستان بودید جرقه ساخت مستندی درباره باغ‌های تهران زده شد. به چه کشفی رسیدید که این تصمیم را گرفتید؟ 

مستند چنارستان درباره قطع و از بین بردن درختان خیابان ولی‌عصر(عج) بود. پژوهش‌های گسترده‌ای در این‌باره انجام دادم. در میان مطالعات، سندی درباره باغ‌های تهران به دستم رسید که انگیزه‌ای شد تا مستند بعدی را درباره همین موضوع بسازم و حاصلش مستند «باغ‌های گمشده» شد. 

 منابع تحقیقاتی را چگونه انتخاب کردید؟ 

از سال 1390 به شکل متمرکز روی باغ‌های تهران مطالعه می‌کنم. البته همه مسائل هویتی، فرهنگی و تاریخی در حوزه مطالعه من است. در روند مطالعات از نقشه‌ها و اسناد تاریخی بهره بردم و از همه مهم‌تر راهنمایی و کمک‌های استاد عبدالله انوار به‌عنوان تهران‌شناس بود که مطالعات مرا سمت و سو و جهت داد تا به نتیجه درست برسم و بتوانم باغ‌های از بین‌رفته تهران را روایت کنم. 
 
در مستند باغ‌های گمشده، شرح حال باغ‌های به جا مانده مثل باغ نگارستان را می‌بینیم. به باغ‌های از بین رفته در دل تهران مثل باغ ایلچی و دیگر محله‌ها و حتی شمیران و اوین و درکه هم اشاره کرده‌اید. اما از باغ‌هایی مانند قیطریه یا طرشت اسمی به میان نیامده است! 

در این مستند تاریخ 200ساله شکل‌گیری و رونق و تخریب باغ‌های تهران را نشان داده‌ام. اصل هدف من نشان دادن جزئیات در تهران قدیم بود و محدوده جغرافیای تاریخی تهران را در نظر گرفته‌ام. چیزی که تاریخ 200ساله تهران را رقم می‌زند بافت تاریخی شهر است. در واقع طرشت، کن، ونک، شمیران و قیطریه خارج از جغرافیای تاریخی تهران هستند. با این حال نه کامل و با جزئیات بلکه اشاره‌ای مختصر به آن داشته‌ام. طبیعی است که باغ‌هایی خارج از این محدوده از قلم افتاده باشد. زیرا هدف اصلی من نشان دادن باغ‌های بافت تاریخی تهران بوده است. 

 به هر حال جغرافیای تاریخی تهران با حواشی آن معنا پیدا می‌کند. 

در روند 200ساله تهران قدیم در قالب عکس و فیلم می‌خواستم به مخاطب بگویم که ببینید چطور می‌شود یک شهر با این همه باغ و فضای آرام و دل‌انگیز به جایی برای برج‌، پل و آهن و ساختمان تبدیل می‌شود و آدم‌‌هایی که خودشان دست به تخریب این آرامش زده‌اند مدام دنبال این آرامش هستند. حواشی تهران جزو جغرافیای تاریخی تهران نبوده ولی امروز هست. منابع من هم از روی نقشه‌ها و سفرنامه‌هایی بود که تهران قدیم را تصویر می‌کند. 

 از یکی از تهران‌شناسان شنیده‌ایم در مسیر تهران و شمیران 80 باغ بود که دیگر نیست. در تحقیقات‌تان به آمار دقیقی از باغ‌های از بین رفته تهران و شمیران رسیده‌اید؟ 

در اسناد و مدارک و پژوهش‌ها به تعداد باغ‌ها و آمار دقیق نرسیدیم. در معتبرترین نقشه دارالفنون که مسیو کرشیش تهیه کرده است نشان داده می‌شود تهران باغ شهر بوده و خبری از برج و بارو و کاخ و قلعه نبوده. فقط می‌توانم بگویم هزاران هکتار باغ و زمین‌های زراعی بود که الان کوچک‌ترین اثری از آن نیست. در محدوده اوین و درکه در سال 1390 که من تحقیقاتم را شروع کردم 200باغ بود. در نظر بگیرید در دوره قاجار یا پهلوی در این محله چند باغ بوده. مسلماً تعداد آن به مراتب خیلی بیشتر بود. بیش از 2قرن پیش، روزی که تهران پایتخت ایران شد باغ شهری وسیع بود که به سرزمین آب و چنار شهرت داشت. اما امروز کمتر اثری از باغ‌های افسانه‌ای تهران باقی مانده است و برج‌ها به جای چنارها از زمین رویده‌اند. 

 ضرباهنگ فیلم طوری است که مخاطب به شدت تأسف و حسرت نسبت به از دست دادن باغ‌های کهن شهرش را درک می‌کند. با این حال فیلم طوری تمام می‌شود که زنگ خطر و هشداری برای حفظ باغ‌های باقیمانده هرچند اندک را نیز به مخاطب القا می‌کند. تلاشی کرده‌اید که این فیلم را برای مسئولان شهری به نمایش بگذارید؟ 

سهم امروز ما از باغ‌های تهران خیلی کم است. به همین دلیل تلاش کرده‌ایم تا اعضای شورای اسلامی شهر تهران این فیلم را ببینند. با وجود پیگیری‌های علی اعطا، عضو کمیسیون معماری و شهرسازی شورای‌شهر هنوز موفق نشده‌ایم. تلاش من به این دلیل است که مدیران متوجه شوند چه اتفاق تلخ و غم‌انگیزی افتاده است. در این مستند من خبرنگاری بودم که باید سؤال مطرح می‌کردم. به همین دلیل با انتخاب تصاویری که گویای عمق فاجعه بود و بیان آنچه بودیم و آنچه اکنون هستیم مخاطب را مجبور به پاسخ به این سؤال کردیم که چرا باید باغ‌های تهران قربانی زندگی مدرن ما شود و برای داشتن زندگی لوکس‌ حاضر باشیم شهرمان را قربانی کنیم. 

 تهران بدون باغ چگونه شهری می‌شود؟ 

شهری به ظاهر مدرن اما عقب مانده؛ بدون بافت تاریخی و فضای فرهنگی و تاریخی و میراث. شهری که باعث می‌شود ما، شهروندان از آن خاطره‌ای نداشته باشیم. چون نسبت به شهر تعلق خاطر و احساس دین نداریم و مسئولیتی برای خودمان در قبال این شهر قائل نیستیم. از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها خاطره‌ای به جا نگذاشتیم. با همین روش بساز بفروش‌ها با قدرت بیشتر به جان شهر می‌افتند. شهری پر از آسیب اما به ظاهر مدرن و شیک. امیدوارم روند تخریب باغ‌های باقیمانده متوقف شود وگرنه به سمت سیاهچاله می‌رویم.