تلاش برای انهدام نقش‌برجسته‌های اشکانی- الیمایی خوزستان با دینامیت

محمد باریکانی/خبر‌نگار

تخریب آثار تاریخی کشور چهره تازه‌ای به‌خود گرفته است. تاچندی پیش حفاران غیرمجاز، گورها و محوطه‌های تاریخی را مثل موش سوراخ می‌کردند تا به‌زعم خودشان گنج پیدا کنند و وقتی به گنج خیالی نمی‌رسیدند گورها و سازه‌های معماری را تخریب می‌کردند. یا وقتی مالک یک خانه تاریخی برای رسیدن به پول بیشتر آب را زیر بنای تاریخی رها می‌کرد تا با فروریختن خانه از مجازات هم در امان بماند، حالا در خوزستان یک اتفاق جدید رخ داده است.
تخریبگران آثار تاریخی این‌بار به مدد ذهن کوچکشان با این تصور که پشت سنگ‌نگاره‌های تنگ بتا در کوه‌های شهرستان اندیکا در خوزستان گنج خوابیده است 8کیلوگرم دینامیت بردند تا با جاگذاری آنها در اطراف سنگ‌نگاره‌ها، نقش‌برجسته‌ها را منهدم و به گنج خیالی دست پیدا کنند.
نیروهای یگان حفاظت میراث‌فرهنگی به مدد مسئول سابق اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان اندیکا که در جریان این تلاش‌ها قرار گرفته بود با کمین به‌موقع در تنگ‌بتا توانستند 4فرد را که کندن سنگ‌نگاره‌ها برای قرار دادن دینامیت دورتادور نقش‌برجسته «الیمایی» تنگ بتا را آغاز کرده و سیم‌های اتصال را هم کار گذاشته بودند به همراه 8کیلوگرم دینامیت دستگیر کنند.
مجتبی گهستونی، دبیر انجمن تاریانا خوزستان و از فعالان میراث‌فرهنگی این استان که به تنگ‌بتا رفته و از نزدیک رشته سیم‌های داخل سنگ‌نگاره‌ها برای اتصال به دینامیت و محل جانمایی کارگذاشتن دینامیت‌ها را دیده است به همشهری می‌گوید: سنگ‌نگاره‌های تنگ بتا در کوهستان صعب‌العبور «دلا» در شهرستان اندیکا قرار دارند و برای رسیدن به آنها باید مسیر دشواری را پیمود.
این فعال میراث فرهنگی خوزستان در پاسخ به این سؤال همشهری که آیا پیش‌تر نیز آثار تاریخی خوزستان با استفاده از دینامیت تخریب شده‌اند؟ گفت: نمونه‌های متعددی از تخریب آثار تاریخی در خوزستان وجود داشته اما این مورد جدید است که 8کیلوگرم دینامیت برای جاگذاری دور سنگ‌نگاره الیمایی تنگ بتا استفاده شده باشد.

13نقش‌برجسته اشکانی-الیمایی در خطر تخریب

سنگ‌نگاره تنگ‌بتا در کوه دلا در شهرستان اندیکا یکی از منحصر به‌فردترین سنگ‌نگاره‌ها و نقش‌برجسته‌های جهان به لحاظ وسعت و تعداد شخصیت‌های موجود بر سنگ‌نگاره است. کوه دلا و تنگ بتا مشرف به دشت 50هزار هکتاری شیمبار از جاذبه‌های بسیار بکر و طبیعی خوزستان است. تنگ‌بتا دارای 13نقش برجسته و سنگ‌نگاره از دوره الیمایی - اشکانی است.
گهستونی به همشهری گفته است، تخریبگران آثار تاریخی قصد داشتند دینامیت‌ها را دور تا دور نقش‌برجسته الیمایی تنگ بتا بگذارند و کل سنگ‌نگاره را منفجر کنند.
هنوز مشخص نیست دلیل این اقدام تخریبگران میراث‌فرهنگی در تنگ بتا خوزستان چیست، اما تخمین زده می‌شود محتمل‌ترین دلیل آنها برای منفجر کردن سنگ‌نگاره تنگ بتا یافتن گنج یا خصومت با آثار تاریخی باشد.
گهستونی می‌گوید: سازمان میراث فرهنگی باید دلیل این اقدامات را بررسی کند و از چنین مسائلی به سادگی عبور نکند.
دوستداران میراث‌فرهنگی در استان خوزستان از یگان حفاظت میراث فرهنگی درخواست دارند تا برایشان توضیح بدهد مکانیسم بازدید و سرکشی آنها از آثار و محوطه‌های تاریخی چیست، که در مواردی یک اثر تا ماه‌ها بررسی نمی‌شود و اثر دیگری که در دسترس قرار دارد بارها در ‌ماه بازدید می‌شود؟
نقش‌برجسته مهم تنگ‌بتا که به‌دلیل اقدام به موقع یگان حفاظت میراث فرهنگی از منهدم شدن نجات یافته است به 4گروه در حکومت الیمایی‌ها اشاره دارد. سنگ‌نگاره‌های الیمایی عمدتا به مستندسازی آیین‌های مختص به فرمانروایان الیمایی یا معرفی جایگاه آنها اختصاص دارد. نقش‌برجسته جان به‌در برده از انفجار 8کیلوگرم دینامیت اما دارای یک کتیبه باستانی است که خوشبختانه با تلاش به‌موقع و کمین نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی تخریبگران این نقش‌برجسته و کتیبه آن نتوانستند اهرم انفجار دینامیت‌ها را فشار دهند.
الیمایی‌ها یک حکومت متمرکز در خوزستان بودند که همزمان با اشکانی‌ها در ایران حکومت داشتند. از این دوره به‌رغم آثاری که از الیمایی‌ها برجای مانده است اطلاعات زیادی وجود ندارد و سنگ‌نگاره‌های الیمایی مهم‌ترین داشته‌های آن دوره است که می‌تواند اطلاعات خوبی در اختیار پژوهشگران قرار بدهد و به روشن شدن اتفاقات این دوره تاریخی بینجامد.

سنگ‌نگاره‌هایی که حفاظت نمی‌شوند

سر اوتیس هنری لایارد، در سال ۱۸۴۱ میلادی موفق به کشف سنگ‌نگاره‌های تنگ‌بتا شد. ۹۰ سال پس از این کشف، مونی پنی، کنسول وقت انگلستان در اهواز تصویر نقش‌برجسته‌های تنگ بتا را ثبت کرد و پس از آن نیز «بیوار»، «هانسمن»، «شکد» و «لویی واندنبرگ» از بلژیک به همراه «کلاوس شیپ‌من» از آلمان، تحقیقات اولیه خود را درخصوص سنگ‌نگاره‌های تنگ بتا منتشر کردند و پس از آن نیز این سنگ‌برجسته‌ها به ثبت ملی رسید.
با وجود اهمیتی که نقش‌برجسته‌های تنگ‌بتا در تاریخ الیمایی دارد اما مجتبی گهستونی فعال میراث‌فرهنگی خوزستان به همشهری گفته است که هیچ‌گونه اقدام حفاظتی برای این سنگ‌نگاره انجام نشده است.
گرچه برخی اوقات بومیان منطقه با یگان حفاظت میراث‌فرهنگی برای حفاظت از سنگ‌نگاره‌ها در ارتباط هستند اما برخی دیگر از بومیان و شکارچی‌ها یا برای تفریح یا تمرین تیراندازی برای شکار، سنگ‌برجسته‌های مهم اندیکا را سیبل تیراندازی خود کرده‌ و خسارت زیادی به این نقش‌برجسته‌ها وارد آورده‌اند. بدین‌ترتیب به‌نظر می‌رسد با تداوم بی‌توجهی‌ها به سنگ‌برجسته‌های تنگ بتا و نبود سرکشی مداوم از آنها توسط یگان حفاظت میراث‌فرهنگی، مهم‌ترین نشانه‌های تاریخ الیمایی در ایران به سرنوشت سنگ‌نگاره هرکول در خوزستان دچار شود که در حال محو شدن و نابودی است.