جنگی که از صحنه خارج شد
بررسی وضعیت تئاتر دفاع مقدس و فراز و فرودهای آن
فهیمه پناه‌آذر/روزنامه‌نگار
در این روزها تئاتر جنگ، تئاتر دفاع مقدس یا تئاتر مقاومت که با الهام از وضعیت کشورهای همسایه نامگذاری شده تنها در جشنواره‌ها و مناسبت‌ها دیده می‌شود. انگار خط‌کشی کرده‌اند و افرادی خاص قرار است به این حوزه ورود کنند. بدین‌ترتیب، هنرمندان دیگر سهمی در تولید و اجرای آثاری با موضوع جنگ ندارند؛ جنگی که همه ایران را 8سال درگیر کرد، صدمات زیادی به کشور وارد ساخت و هنوز هم می‌توان تبعات و ترکش‌های آن را در جای جای جامعه دید.
سال‌هایی بود که کارگردانان و نمایشنامه‌نویسانی چون علیرضا نادری، محمد یعقوبی و... از جنگ می‌نوشتند و آثارشان را روی صحنه می‌بردند، اما حالا در طول سال و با وجود اجراهای متعدد نمایشی، کمتر اثری درباره این موضوع دیده می‌شود. حتی اکنون هم که در هفته دفاع مقدس به‌سر می‌بریم، از نمایش‌های این حوزه، اثر و خبری نیست.
جنگ را خودی‌ها و غیرخودی‌ها تشکیل داده‌اند
محمود عزیزی، بازیگر و کارگردان تئاتر به دورانی که از جنگ فاصله نگرفته بودیم، اشاره می‌کند. وی به همشهری می‌گوید: «در دوران جنگ و بعد از آن هنرمندان در حوزه‌های مختلف ازجمله تئاتر و سینما فعالیت می‌کردند. آنها بیشتر به‌خود جنگ می‌پرداختند و آثار خوبی هم ساخته شد و روی صحنه رفت که هنوز با گذشت 30سال نام فیلم‌ها و تئاترهای آن دوران در ذهن‌ها ماندگار شده است.
بعدها هم در این زمینه فعالیت‌هایی صورت گرفت، اما فعالیت‌هایی انفرادی بود که توسط هنرمندان توانا صورت می‌گرفت؛ یعنی فعالیت‌هایی جنبی بود که هیچ‌کدام از آنها تابع یک سیاست کلان و ماندگار نبود. در این سال‌ها هم اگر فعالیتی شده براساس موقعیت‌ها بوده است. یعنی برای جشنواره‌های تئاتری با موضوع دفاع‌مقدس یا ارائه بیلان کاری برای جشنواره‌های فیلم که 2 یا 3 اثر با این موضوع شرکت داده شود.»
عزیزی همچنین یادآور شد: «ما 8سال درگیر جنگ بودیم، اما این جنگ هم توسط عده‌ای مرزبندی شده است؛ در واقع برخی دیگران را به‌خودی و غیرخودی تقسیم کردند.
همین مرزبندی در حالی صورت گرفت که جنگ در آن زمان کلیت جامعه را در بر می‌گرفت و همه درگیر آن بودند. جنگ تحمیلی جزئی از تاریخ معاصر ایران است که نمی‌توان آن را انکار کرد.»
تکلیفمان را بعد از 30سال مشخص کنیم
بازیگر فیلم «لیلی با من است» مرزبندی را یکی از عوامل فراموشی تئاتر جنگ خواند و توضیح داد: «وقتی اتفاقی خاص می‌شود و برخی آن را برای خودشان می‌دانند نتیجه معکوس می‌دهد؛ یعنی باعث می‌شود که هنرمندان به آن حوزه ورود نکنند.»
عزیزی معتقد است که باید تکلیف این خط‌کشی‌ها مشخص شود و هنرمندان به راحتی در این حوزه به تولید آثار نمایشی و سینمایی بپردازند: «30سال از پایان جنگ گذشته و حالا باید آثار ماندگاری را تولید کرد، آثاری که تاریخ معاصر ایران را بدون هیچ اغراقی نشان دهد.»
رمقی برای پرداختن به جنگ نمانده
اما سیروس همتی که در حوزه تئاتر دفاع‌مقدس کارهای مختلفی را بازی کرده و روی صحنه برده است، ممیزی‌ها، سلیقه‌های فردی و نهادی را مانع ورود هنرمندان به این حوزه می‌داند. همتی به همشهری گفت: «از 1359 تا 1367 جنگ صورت گرفت. همه مردم جامعه درگیر این اتفاق بودند؛ اتفاقی که تبعات زیادی برای مردم داشت. آن زمان همه برای آرمان‌هایی جنگیدند که الان گویا برای کسی اهمیت ندارد. همه برای عقایدشان رفتند و امروز خیلی‌ها آن را به نفع خودشان مصادره کرده‌اند.»
بازیگر سریال «دلدادگان» از هنرمندانی گفت که در آن سال‌ها بدون هیچ چشمداشتی در این حوزه کار کردند و حالا نخستین خواسته‌شان برای تولید اثری درباره جنگ، میزان دستمزدی است که داده می‌شود. وی توضیح داد: «البته وضعیت اقتصادی عرصه را برای هنرمندان تنگ کرده.
به همین دلیل، برخی سفارشی‌کار شده‌اند و برخی نیز برای جشنواره‌ها تئاتر می‌سازند. اساسا جو سیاسی و اجتماعی در سال‌های گذشته و تأثیراتش در این سال‌ها، دکل‌های فروخته‌شده، اختلاس‌ها و بی‌عدالتی‌ها دیگر رغبتی برای کار نگذاشته است. به‌نظرم الان دیگر پول حرف اول را
می‌زند.»
به‌نام دفاع مقدس به کام برخی از افراد
امیر دژاکام، مدرس تئاتر و کارگردان هم معتقد است که در سال‌های جنگ در ذهن مردم، فهمی نسبت به این موضوع شکل گرفته بود. بدین شکل که اگر از یک خانواده فرزند چهارمشان هم شهید می‌شد، باز هم احساس غرور می‌کردند که برای وطن می‌جنگند. در واقع مردم بدون چشمداشتی در روستا‌ها و مناطق دور خدمت می‌کردند. وی در ادامه می‌گوید: «اما آرام آرام فضا عوض شد. زمانی در جنگ، رزمنده پوتین را از پایش در می‌آورد که بعد از شهادت سهم بیت‌المال از بین نرود. اما امروزچگونه است؟
این کارگردان تئاتر عنوان کرد: «عده‌ای مفاهیم را تخریب کرده‌اند. حالا وقتی کسی می‌خواهد به قدرت و ثروت نزدیک شود، ادای قهرمان‌ها را در می‌آورد و این بزرگ‌ترین آفت است. همه اینها در هنری چون تئاتر و سینما هم وجود دارد. وقتی هنرمندی از نگاه مردم درباره جنگ می‌نویسد و نقد می‌کند، اجازه کار نمی‌دهند. متأسفانه در تولید تئاتر و سینما هم افرادی هزینه‌های هنگفت گرفته‌اند؛ اما کار درخوری برای جنگ نکرده‌اند.»
