نگاهی به روند شکل‌گیری سفارتخانه‌های تهران در عهد ناصری
سفرا در خانه شاهزاده‌های قجری
علی بختیاری| خبرنگار:
جرقه اولیه شکل‌گیری سفارتخانه‌ها در تهران در روزگار فتحعلیشاه قاجار و جنگ‌های ایران و روس زده شد. در دوره سلطنت فتحعلیشاه قاجار به سبب مقاصد استعماری، 3کشور رقیب انگلیس و فرانسه و روسیه، اهمیت ایران در نظر اروپاییان بیشتر شد و مأموران سیاسی این کشورها به ایران راه یافتند. هر یک بنا بر مأموریت خاصی که داشتند در بازگشت، سفرنامه و کتاب خاطرات هم نوشتند. از جمله سرجان ملکم، جیمز موریه و جرج‌ناتانیل کرزن که در خاطرات خود درباره جمعیت تهران و آداب و رسوم و سبک زندگی مردم نوشتند. سال‌ها بعد از غائله قتل گریبایدوف، وزیر مختار روسیه، روسها در شمال کاخ سلطنتی سفارت ساختند و بعد از آن انگلیسی‌ها و فرانسوی‌ها محلی را برای حضور دائمی خود انتخاب کردند و سفارتخانه‌ها در تهران شکل گرفت. رجال و درباریان خانه‌های خود را به نمایندگان فروختند که به سفارتخانه تبدیل شد. همان خانه‌های باشکوه با حوض و باغ و باغچه و درختان میوه که جلوه‌ای از معماری ایرانی بود.
رسم بود مهمانان خارجی و وزیر مختار و نماینده‌ها و سفیرانی که به تهران می‌آمدند در خانه بزرگان و درباری‌ها اسکان داده می‌شدند. هنوز سفارتخانه‌ای در تهران ساخته نشده بود. هر چند روابط خارجی با کشورها از زمان صفویه رواج داشت. «حمید ناصری» پژوهشگر تهران، نخستین سفیر رسمی ایران در دول اروپایی را حاجی بابا اصفهانی عنوان می‌کند و می‌گوید: «اولین سفیر ما در بریتانیا در زمان فتحعلیشاه قاجار، حاجی بابا اصفهانی بود که جیمز موریه کتابی درباره او می‌نویسد. امپراطوری ایران و عثمانی از زمان صفویه روابط دیپلماتیک داشتند. در دوران صفویه روابط خارجی با کشورهای دیگر از جمله پرتغال هم داشتیم. در دوره نادرشاه و پس از آن در دوره زندیه نیز سفیران خارجی به تهران رفت‌و‌آمد می‌کردند و اسکان داده می‌شدند.» میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی هم از رجال معروف اوایل دوره قاجار و سفیر ایران در انگلیس بود. اولین سفیران در زمان فتحعلیشاه به ایران آمدند و نخستین آنها کلنل سرجان‌ملکم بریتانیایی بود. سفیر بعدی بریتانیایی سرگوراوزلی بود که در سرای حاجی محمدحسین‌خان امینالدوله ساکن شد.
قتل گریبایدوف نقطه عطف شد
در زمان فتحعلیشاه، الکساندر گریبایدوف، وزیر مختار روسیه بر سر جریان عهدنامه ترکمانچای به تهران آمد و در خانه محمدخان زنبورکچی مستقر شد که به روسها اجاره داده شده بود. او بر سر جریان بازگرداندن زنان گرجی از تهران به روسیه به قتل رسید. ناصری می‌گوید: «قتل گریبایدوف، وزیرمختار روسیه در زمان فتحعلیشاه باعث شد کشورهای دیگر از حضور نمایندگانشان در تهران احساس ناامنی کنند و زمینه کم شدن سرمایه‌گذاری دیپلماتیک را رقم زد. به همین دلیل من معتقدم قتل گریبایدوف زمینه‌ساز ساخت سفارتخانه‌ها در تهران نشد. سفارتخانه‌ها در دوران ناصرالدین‌شاه شکل گرفت. روابط ایران با بریتانیا و پرتغال در زمان محمدشاه قاجار نشان می‌دهد که ساختمان کنسولگری در تهران داشتیم ولی سفارتخانه از دوران ناصری شکل گرفت. در دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه علاوه بر حفر خندق معروف و حصار ناصری، ارتباطات خارجی و ایجاد سفارتخانه‌ها نیز شکل گرفت. دوره تحول ارتباط ایران با کشورهای غربی عهد ناصری بود.» «بهنام ابوترابیان» پژوهشگر و نویسنده کتاب «گذر ایلچی» می‌گوید: «بعد از قاعده قتل گریبایدوف در زمان فتحعلیشاه قاجار جرقه اسکان دائمی وزیر مختارها و سفیران در تهران زده شد. روسها در شمال کاخ سلطنتی صاحب سفارتخانه دائمی شدند که بعدها در دوران ناصری سفارت روس از درون ارگ سلطنتی به سر پامنار منتقل شد و جنوب حصار شهری مستقر شدند. انگلیسی‌ها هم شمال حصار قدیمی تهران را انتخاب کردند. بعدها با توسعه تهران سفارت انگلیس به محل فعلی در خیابان فردوسی و در پایان دوره قاجار، سفارت روسها به مکان فعلی در خیابان حافظ منتقل شد. کم‌کم سفارتخانه‌ها متناسب با شرایط سیاسی اروپا مثل قدرت گرفتن آلمان‌ها شکل گرفت و منافع تجاری را دنبال کرد. در دوره پهلوی پای سفارتخانه‌های افغانستان و پاکستان به تهران باز شد.»
سفارتخانه‌ها در عمارت‌های مجلل
باغ‌های بزرگ و درختان کهن و تنومند در کنار عمارت‌های زیبای یکی دو طبقه را می‌توانیم در ساختمان سفارتخانه‌های قدیمی تهران تماشا کنیم. ابوترابیان می‌گوید: «در آن روزگار همه جای تهران قشنگ بود. نمایندگان کشورها هم با توجه به سلیقه و هوش خود خانه‌های رجال ایرانی را که بسیار زیبا و براساس معماری ایرانی و مطابق اقلیم تهران ساخته شده بود برای اسکان دائم خود اجاره می‌کردند و بعدها برای محل دائمی سفارت خریداری کردند. مثلاً مخبرالدوله که در آلمان تحصیل کرده بود باغ ملک‌الکتاب را در خیابان فردوسی خرید. قسمتی را به محمدحسین‌خان ادیب‌الدوله، ناظم دارالفنون داد و قسمتی هم به برادرش نیرالملک سپرد که اکنون سفارت ترکیه است و قسمت سوم را خود برداشت. بعدها آن را به آلمانی‌ها فروخت که امروز سفارت آلمان در آن واقع است.» سال 1241هجری شمسی زمین سفارت انگلیس در خیابان علاءالدوله (فردوسی) که آن زمان بیرون از تهران بود خریداری شد و طی مخارج هنگفتی که نشان از رقابت با سفارت روس داشت ساخته شد و یکی از مهم‌ترین ساختمان‌‌های تهران آن روز به حساب میآمد. باغ حدود 7هکتاری که اکنون سفارت ایتالیاست در شمال دهکده رستم‌آباد و جنوب باغ کامرانیه، اواخر سال ۱۲۳۶ هجری شمسی به عبدالحسین میرزا از شاهزاده‌های قاجار واگذار شد. او که مشاغلی از جمله وزارت فرهنگ و وزارت داخله و رئیس‌الوزرایی را برعهده داشت باغ را به پسرش واگذار می‌کند و سرانجام به سفارت ایتالیا فروخته می‌شود.
نام خیابان‌های اطراف سفارت
سفیران هم مثل رجال و درباریان دوران قاجار و پهلوی در ایام تابستان و هوای داغ تهران به شمیران و ییلاق‌های شمال تهران پناه می‌بردند. حالا علاوه بر بوستان‌های بزرگ شمیران، باغ‌های باقیمانده بیشتر باغ سفارت‌هاست که از کلنگ ساخت‌و‌ساز و آپارتمان‌سازی در امان مانده است. ابوترابیان اضافه می‌کند: «هیچ تلاشی برای حفظ باغ‌های شمیران نمی‌شود. اما همه متوجه هستند که این باغ‌ها چه مزیتی دارد.» محمدشاه باغ قلهک را برای ییلاق تابستانی به انگلیسی‌ها اجاره داده بود. ناصری می‌گوید: «علاوه بر باغ قلهک، نمایندگان خارجی در شمیران برای خود باغ و باغچه‌ای داشتند. محله دروس همان دره روس بود که روسها در آنجا اقامت تابستانی داشتند و مهمانی‌ها و جلسه‌های اداری خود را آنجا برگزار می‌کردند.» مادام کارلاسرنا، جهانگرد ایتالیایی که در عهد ناصری و سال 1265هجری شمسی به ایران سفر کرد، در سفرنامه خود با نام «آدم‌ها و آیین‌ها در ایران» آورده است: «سفارتخانه انگلستان روبه‌روی سفارت عثمانی است و سفارت اتریش و فرانسه در کنار هم هستند و سفارت روسیه در یک محله قرار دارد. از بین سفارتخانه‌های واقع در تهران آنهایی موفق هستند که پول بیشتری خرج خرید هدایا و پرداخت رشوه می‌کردند.» حضور سفارتخانه‌ها روی نامگذاری کوچه و خیابان‌ها مؤثر بود. مثلاً استانبول نام خیابانی در شمال سفارت ترکیه است. خیابان ایتالیا در نزدیک سفارت رم و خیابان نوفل‌لوشاتو در شمال سفارت فرانسه است. البته این خیابان قبلاً خیابان فرانسه نام داشت و بعد از انقلاب به خیابان نوفل‌لوشاتو تغییر نام داد.
در همینه زمینه :
تهران‌نامه
تهران‌نامه
گزارش