جدیدترین شیوه‌های درمان آلزایمر کدام‌ها هستند؟
آلزایمر 10سال دیگر درمان می‌شود
گفت‌وگو با دکتر ریکیانگ یان درباره پروژه کشف درمان بیماری فراموشی
سمیرا مصطفی‌نژاد
بار آلزایمر امروز بیش از هر دوره زمانی دیگری بر دوش انسان سنگینی می‌کند. این بیماری عصبی اکنون بیش از 44میلیون نفر را در سراسر جهان به‌خود مبتلا کرده‌‌است؛ بیماری‌ای که در کشورهای اروپای غربی و آمریکا رواج بیشتری دارد و یکی از عوامل اصلی ناتوانی در دهه‌های آخر زندگی به شمار می‌رود، حافظه مبتلایان را پاک می‌کند و دلشکستگی و عذاب را برای خانواده‌ها به جا می‌گذارد. اما به‌صورت موازی، تحقیقات و پژوهش هایی برای یافتن درمان این بیماری نیز در جریان است که بیشترین آنها بر مهندسی ژنتیک و کنترل جهش‌های ژنتیک متمرکزند. در یکی از جدیدترین این پژوهش‌ها، محققان نشان دادند با خاموش کردن یک ژن، تأثیر داروهای آلزایمر در از بین بردن پلاک‌های چسبنده عامل ابتلا به آلزایمر در مغز افزایشی قابل توجه پیدا می‌کند. این پروتئین که BACE1 نام دارد، نقشی کلیدی در رشد ساختار عصبی مغز به‌عهده دارد و همچنین مولد مواداولیه تولید‌کننده پلاک‌های آمیلوئید بتا است؛ توده‌هایی از پروتئین که در مغز مبتلایان به آلزایمر ایجاد و مانع از آن می‌شوند که مولکول‌های عصبی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و به این شکل علائم بیماری بروز پیدا می‌کنند. محققان سال‌ها تلاش کرده‌اند تا دارویی برای خاموش کردن ژن BACE1 بیابند و اکنون مؤسسه پژوهشی لرنز در کلینیک کلیولند موفق به کشف تکنیکی برای از کار انداختن آن شده است. عصب‌شناسان با پرورش موش‌هایی که پلاک‌های آمیلوئیدی در مغز آنها ایجاد شده بود، توانستند در زمانی دلخواه، ژن BACE1 را از طریق سیستمی آنزیمی خاموش کنند و مشاهده کردند خاموش شدن این ژن باعث از بین رفتن عوامل ایجاد‌کننده آلزایمر در مغز موش‌ها شد. دکتر ریکیانگ یان، یکی از محققان ارشد این پروژه و مدیر دپارتمان علوم اعصاب دانشکده پزشکی دانشگاه کانتیکت در گفت‌وگو با درنگ به جزئیات این کشف درمانی جدید اشاره کرده و امیدوار است آلزایمر تا 10سال دیگر درمان شود.
امروز علم از آلزایمر چه می‌داند؟
بیماری آلزایمر بیماری عصب -مغزی مرتبط با سن و به‌شدت پیچیده‌است که هنوز کسی نمی‌داند چگونه در مغز شکل می‌گیرد و عامل دقیق بروز آن چیست. با این‌همه مشخص شده که جهش چندین ژن ازجمله پروتئین پیش‌ساز آمیلوئید، پرسنیلین 1و 2، با آغاز آلزایمر زودهنگام و بسیاری از ژن‌ها مانند ApoE4 با بروز آلزایمر دیررس در ارتباطند. یکی از ویژگی‌های مشترکی که با بروز این جهش‌های ژنتیک در ارتباط است، افزایش تولید ساختارهایی از جنس آمیلوئید بتا در مغز بیماران است. از این‌رو کاهش میزان این پلاک‌های پروتئینی در مغز انسان، اکنون به‌عنوان تأثیرگذارترین رویکرد درمانی آلزایمر در پژوهش‌های علمی درنظر گرفته شده است.
درحال حاضر، جز رویکرد جدید شما، تأثیرگذارترین درمان موجود برای درمان آلزایمر و مکانیزم درمانی آن چیست؟
شرکت داروسازی بیو‌ژن (Biogen) پادتنی در اختیار دارد که با هدف پاک کردن پپتید‌ها (رشته‌هایی از اسید‌های آمینه که با پیوند شیمیایی خاص به یکدیگر متصل شده‌اند) و پلاک‌های پیش‌ساز آمیلوئید بتا، روی انسان مورد آزمایش قرار گرفته است. این تکنیک، رویکرد امیدوارکننده دیگری برای درمان آلزایمر است. شاید ترکیبی از این تکنیک با تکنیک جدید مهارکننده BACE1 بتواند در بیماران سالخورده مؤثرتر واقع شود.
عملکرد تکنیک جدیدی که برای درمان آلزایمر کشف کرده‌اید، چیست؟
سیستم Cre-lox ،یک سیــستم بروز الــقایی آنزیمی است که می‌تواند یک ژن مشخص را به کمک آنزیمی به‌نام «کری-رکومبیناز» از ژنوم موش پاک کند. در آزمایشی که ما انجام دادیم، 2 ژن به نام Plox به‌دست آمده از نوعی ویروس، در 2 نقطه تعیین شده از ژن BACE1 در ژنوم موش قرار گرفتند. زمانی که آنزیم کری- رکومبیناز به‌صورت القایی در بدن موش ایجاد شد، این آنزیم 2ژن را با یکدیگر ترکیب کرد که نتیجه آن از بین رفتن تمامی توالی‌های ژنتیک موجود میان نقاط قرارگیری 2 ژن بود. در این مطالعه تمامی توالی‌های موجود میان 2نقطه تعیین شده، بخشی از ژن BACE1 موش بودند. حذف توالی‌های ژن BACE1 در مدل موش از سن دو ماهگی آغاز شد که در انسان برابر 20سالگی است. این شیوه مهندسی ژنتیک باعث شد تا میزان رسوبات آمیلوئیدی که عامل اصلی بروز آلزایمر است، در مغز موش 6 ماهه (برابر یک انسان 34ساله) کاهشی قابل توجه پیدا کند. در موش 10ماهه که برابر انسانی 60سا‌له‌است، آمیلوئید‌های پیش‌ساز به‌طور کامل از بین رفته بودند. از این‌رو مشاهدات ما نشان دادند جلوگیری زودهنگام از بروز ژن 1BACE در انسان می‌تواند در کاهش میزان رسوبات آمیلوئید بتا مؤثرتر از دیگر شیوه‌های درمانی باشد.
آیا این شیوه از مهندسی ژنتیک برای درمان آلزایمر عوارض جانبی خاصی دارد؟
عوارض جانبی بالقوه‌ای که شاهد آن بودیم، تأثیر بر عملکرد سیناپس‌ها (پایانه‌های عصبی) بوده‌است. اینطور به‌نظر می‌آید که حذف بیش از اندازه ژن BACE1 می‌تواند موجب مختل شدن عملکرد سیناپس‌ها در انتقال پیام‌های عصبی به سلول‌های عصبی شود. جز این، عوارض جانبی دیگری مشاهده نکرده‌ایم.
این روند چگونه قرار است به دارو تبدیل شود؟
شرکت‌های سازنده دارو با توجه به کشف جدید ما به این موضوع پی خواهند برد که باید نوعی بازدارنده ایمن ژن BACE1 تولید کنند که مصرف طولانی مدت و چندین ساله آن توسط انسان، احتمالا از دوران کودکی، کاملا بی‌خطر باشد. احتمالش خیلی زیاد است که شرکت‌های داروسازی بتوانند داروی بازدارنده ژنتیک تولید‌کنند که به اندازه ویتامین‌ها ایمن باشند.
از نظر شما، این تکنیک به درمان قطعی آلزایمر منجر خواهد شد؟
این بستگی به نتیجه آزمایش‌های بالینی روی انسان دارد. در حال حاضر چندین شرکت داروسازی درحال آزمایش تکنیک بازدارنده ژنتیک روی انسان‌ها هستند. اگرچه عوارض جانبی ناخواسته باعث شده است تا تعدادی از آنها آزمایش‌های خود را متوقف سازند اما به‌زودی تکنیکی کاربردی‌تر با عوارض جانبی کمتر کشف خواهد شد.
فکر می‌کنید انسان تا چه زمانی می‌تواند آلزایمر را ریشه‌کن کند؟
در حال حاضر بسیاری از آزمایشگاه‌های دارویی در حال آزمایش تکنیک‌های مختلف با رویکرد‌های متفاوت درمان بیماران آلزایمری هستند. کشف قابلیت داروهای بازدارنده ژن BACE1 ،تنها یکی از رویکرد‌های موجود است. با افزایش تلاش‌ها برای کشف ابعاد جدیدی از این تکنیک مهندسی ژنتیک و دیگر تکنیک‌های درمانی برای زدودن رسوبات آمیلوئید بتا از مغز انسان، امیدواریم به‌زودی و تا 10سال دیگر دارویی تأیید شده برای درمان بیماران آلزایمر در دسترس بیماران قرار گیرد.
