گیرنده یافت نشد

فهیمه پناه‌آذر/روزنامه‌نگار

«خرید کتاب‌های پژوهشی تئاتر و نمایشنامه در راسته کتابفروشی‌های انقلاب سخت است، مگر آنکه ناشران این حوزه را بشناسی. بهترین راه‌حل خرید اینترنتی است یا مراجعه به ناشرانی که در این زمینه فعالیت بیشتری دارند.»
این را یکی از کتابفروشان خیابان انقلاب می‌گوید و از واقعیتی پرده برمی‌دارد که با گشت‌و‌گذاری در مراکز فروش کتاب می‌توان به‌عینه دید؛ چراکه وقتی سراغ کتاب‌های عرصه نمایش را در کتابفروشی‌ها می‌گیری باید به قفسه‌های ‌انتهای فروشگاه مراجعه کنی یا حداقل به 5کتابفروشی سر بزنی تا بتوانی کتاب مورد نیازت را پیدا کنی.
یکی از دلایل این وضعیت، کم بودن آثار منتشرشده در عرصه نمایش است؛ وقتی به آمار خانه کتاب مراجعه می‌کنیم، متوجه می‌شویم که کل کتاب‌های منتشرشده در این زمینه اعم از نمایشنامه، آثار ‌پژوهشی و... تنها 158عنوان در 6ماهه اول سال است. شمارگان پایین چاپ نمایشنامه و استقبال کمرنگ ناشران برای انتشار این نوع آثار، از مشکلات نشر نمایشنامه در ایران است. گرانی کاغذ هم تبدیل به عاملی تأثیرگذار شده است تا کمتر شاهد متون نمایشی در بازار نشر باشیم.

نمایشنامه‌نویسان؛ قشر مظلوم نویسندگان

مجید راغب یکی از کتابفروش‌های راسته انقلاب است که به همشهری می‌گوید: «متأسفانه در این سال‌ها قشری مظلوم‌تر از نویسنده، نمایشنامه‌نویس و پژوهشگر تئاتر پیدا نمی‌شود که برای تولید و چاپ و حتی توزیع در حقشان اجحاف شده و حتی در کتابفروشی‌ها و فروشگاه‌های هنر سهمی در چینش ویترین و قفسه‌ها هم ندارند.» 
وی اشاره می‌کند: «نمایشنامه و کتاب‌های تئاتر مخاطب زیادی ندارد. کتابفروش هم ترجیح می‌دهد کتاب‌های پرفروش را در در قفسه‌ها و ویترین کتابفروشی بگذارد.» 

بدرود شکسپیر، بیضایی و...

برخی هم معتقدند در کل وضعیت کتاب‌های هنری در بازار کتاب خوب نیست؛ چراکه در خرید و مطالعه این کتاب‌ها به‌صورت عمومی فرهنگسازی و حتی تبلیغی صورت نمی‌گیرد و این مشکلی است که ریشه‌دار شده و باید آن را حل کرد. حالا با وضعیت اقتصادی موجود اکثر کتابفروشی‌ها ترجیح می‌دهند قفسه‌های خود را که زمانی با آثار شکسپیر، بهرام بیضایی و... پر بود، با رمان‌های پرفروش پر کنند. با این حال، هنوز هستند ناشرانی که در این عرصه فعالیت می‌کنند؛ ازجمله نشر افراز. اعظم کیان‌افراز، مدیر این نشر به کمیت آثار نمایشی اشاره کرده و می‌گوید: «این کمیت در مقایسه با سال گذشته وضعیت بهتری دارد.» 
وی به دلایل مختلف مهجور بودن این نوع کتاب‌ها اشاره می‌کند و به همشهری می‌گوید: «از یک‌سو مخاطب کتاب‌های تئاتری، مخاطب خاص است و مخاطبان محدود دارد، از سوی دیگر کتابفروش‌ها هم که به فکر فروش هستند، ترجیح می‌دهند فضایشان را به کتاب‌های پرفروش اختصاص بدهند. با توجه به وضعیت اقتصادی موجود هم نمی‌توان به آنها ایراد گرفت.» 
وی توضیح می‌دهد که راسته انقلاب از کتاب‌های کمک‌درسی و کنکور پر شده و تعداد فعالان این حوزه هم به تعداد انگشتان یک دست نمی‌رسد. یعنی کمتر ناشران ترغیب و تشویق به‌کار نمایشی می‌شوند.

چرخه معیوب توزیع کتاب‌ها

کیان‌افراز به شمارگان پایین کتاب‌ها اشاره می‌کند که حد 500نسخه است و در توزیع اصلا دیده نمی‌شود. وی توضیح می‌دهد: «توزیع و چرخه پخش در ایران معیوب است، ناشر با افزایش هزینه‌های چاپ و خرید نقدی کاغذ و سایر ملزومات روبه‌روست؛ اما پخش‌کننده براساس تعداد کتاب‌های فروش‌رفته، چک به او می‌دهد. این فرایند طولانی است و در این میان هزینه‌های جاری هم وجود دارد.»

دانشجویانی که دیگر کتاب نمی‌خرند

این ناشر به بخش آکادمیک هم اشاره می‌کند و اینکه استادان دانشگاه از دانشجویان خواندن کتاب‌هایی در این زمینه را طلب نمی‌کنند. او به فقر ترجمه در زمینه کتاب‌های نمایشی نیز اشاره می‌کند و اینکه بازگردان کتاب‌های پژوهشی به زبان فارسی، بسیار کم صورت می‌گیرد.

وقتی با اثر خوب روبه‌رو نیستیم

برخی ناشران مثل قطره و امیرکبیر که در زمینه نشر نمایشنامه‌ و کتاب‌های تئاتر فعال بودند، دیگر مثل سابق فعالیت جدی و مستمر ندارند. علی فرمانی، یکی دیگر از کتابفروشان راسته انقلاب هم می‌گوید: «در کل تعداد عناوین نمایشنامه که در سال منتشر می‌شود محدود است، هنگامی که اثری از بهرام بیضایی تجدید چاپ می‌شود قطعا با استقبال مواجه می‌شود اما این هنرمند دیگر اثر جدیدی را تالیف نمی‌کند. به همین‌خاطر باید به مولفان و مترجمان جوان این عرصه توجه بیشتری شود.»

وقتی کتاب نمی‌خوانیم

آرام محضری، نمایشنامه‌نویس، وقتی تعداد عناوین منتشرشده در 6ماه اول سال را می‌شنود، به همشهری می‌گوید: «حقیقت این است که نگاهم به این موضوع کمی نیست و کیفی است و بحث ضریب نفوذی که وجود دارد.» 
او معتقد است در کل سرانه مطالعه کم است و آمار خواندن کتاب در جامعه قابل توجه نیست. به همین دلیل، رغبتی هم به مطالعه نمایشنامه و کتاب‌های نمایشی در میان مردم وجود ندارد.
محضری یادآور شد: «خیلی‌ها فکر می‌کنند که نمایشنامه برای صحنه نوشته می‌شود؛ این در صورتی است که بهترین آثار در جهان در رده نمایشنامه‌ها قرار می‌گیرند و نمایشنامه مدیوم خوبی برای بیان عقیده و نظر است، چراکه نمایشنامه انتزاعی بوده و فضای ذهنی مخاطبان را باز می‌کند.»
نویسنده نمایشنامه «بومرنگ دیپلماسی» با بیان اینکه دلیل جذب به تئاتر می‌تواند نمایشنامه هم باشد، امیدوار است که روزی مردم به این نتیجه برسند که می‌توانند کتاب‌های نمایشنامه را بخوانند.

تلاش‌ها در ساختار توزیع کتاب فردی است

محضری با تأکید بر فرهنگسازی به برخی مشکلات ساختاری هم اشاره کرد و گفت: «تلاش‌های زیادی در زمینه سیستم توزیع کتاب در ساختار بازار کتاب شده اما این تلاش‌ها فردی است و یک نظام سازمان‌یافته برای توزیع نداریم. شاید دلیلش هم وضعیت اقتصادی در این سال‌ها بوده است. هر جا سرمایه باشد مخاطب هم وجود دارد. اما لذت خواندن این نوع کتاب‌ها در جامعه کشف نشده است.»
محضری فرهنگسازی در این زمینه را امری طولانی‌مدت می‌داند و عنوان می‌کند: در جهت تشویق مخاطب برای رجوع به کتاب‌های نمایشی، باید از مدارس شروع شود؛ مدارسی که زنگ تئاتر داشته باشند.

بازتاب فعالیت فرهنگی را نمی‌بینیم

نویسنده نمایشنامه «مردی روی کاناپه» ادامه می‌دهد: «متأسفانه در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که بازتاب فعالیت‌های فرهنگی‌ را اصلا نمی‌بینیم. به همین دلیل به این موضوع بی‌اعتنا شده‌ایم، مانند بیماری که امید به بهبودی ندارد. مطالعه آشنا‌کردن انسان‌ها با دنیای درون است اما از این امکان غافل هستیم و رهایش کرده‌ایم.» 

چاپ کتاب‌های تئاتری به روایت آمار

در 6 ماه اول سال‌جاری، 118عنوان کتاب نمایشنامه منتشر و راهی بازار کتاب شده است که از این میان 80عنوان چاپ اول و 38عنوان کتاب تجدید چاپ هستند. 70عنوان این کتاب‌ها تالیفی است و 48عنوان ترجمه در کتابفروشی‌ها توزیع شده است. تهران با چاپ 98عنوان سهم بیشتری را در چاپ و ترجمه نمایشنامه داشته و شهرستان‌ها نیز چاپ 20عنوان نمایشنامه را در 6ماه اول سال داشته‌اند.
نکته قابل توجه این است که سهم نمایشنامه‌های کودک و نوجوان از 118عنوان کتاب تنها 6نمایشنامه بود.
تعداد کتاب‌های مرتبط با تئاتر هم 39عنوان است که در 6‌ماه اول وارد بازار کتاب شده. بدین‌ترتیب می‌توان گفت کلا 158کتاب در زمینه تئاتر و نمایشنامه طی 6‌ماه اول سال به چاپ رسیده است. اما از میان 39عنوان کتاب مرتبط با نمایش، 24عنوان چاپ اول و 15عنوان تجدید چاپ بوده و 22عنوان تالیف و 17عنوان نیز ترجمه است. از این آثار، سهم تهران 37عنوان و شهرستان تنها 2عنوان است.