از چک‌چکو تا چارچو

خدیجه نوروزی

در ایران هرساله با فرارسیدن ایام محرم، آیین‌های متنوعی برگزار می‌شود که تلفیق‌شان با فرهنگ، سنت و زبان و گویش بومی مردم، موجب شده تا عزاداری سید و سالار شهیدان در هر خطه از این سرزمین، حال و هوای خاصی به خود گیرد. طبق آمار ارائه‌شده از سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور، بیش از 55 آیین و سنت ویژه محرم ثبت ملی شده که هر کدام‌شان قدمت دیرینه‌ای دارند و سینه به سینه از گذشتگان منتقل شده و به نسل امروز رسیده‌اند.  در این میان آیین‌هایی وجود دارد که حتی برای گردشگران ایران هم جذاب هستند.

چارچوگردانی 

از آیین‌‌های رایج در بخش مرکزی ایران می‌توان به مراسم شَده‌بندی و شده‌گردانی در اردکان، ابرکوه و رفسنجان، پرسه‌زنی تاسوعای حسینی روستای ترک‌آباد اردکان، چاوش‌خوانی آل‌محرم در بوانات و عزاداری سقایی در کاشان، مراسم شاه‌حسین، شاه‌حسن میبد اشاره کرد. اما مهم‌ترین مراسم چارچوگردانی در یزد و شهرهای اطراف آن و استهبان است. اجرای این آیین به این صورت است که شب عاشورا مردم یک سازه عظیم چوبی که نماد تابوت حضرت امام‌حسین(ع) است را بر دوش خود بلند می‌کنند و به شیوه‌ای خاص در میادین بزرگ شهر رو به حسینیه‌ها می‌چرخانند. مردم این مناطق بر این باورند که در عصر عاشورا، یک هودج (کجاوه) از آسمان فرود آمده و جسم امام حسین(ع) را در خود جای داده و به سمت آسمان بالا می‌برد. افرادی که زیر چارچو می‌روند و مسئولیت چرخاندن آن را به عهده می‌گیرند هر سال این عمل را به صورت نذر انجام می‌دهند و پس از خود این مسئولیت را به فرزندانشان می‌سپارند و از پذیرش افراد محله‌های دیگر خودداری می‌کنند.

خاکی‌ترین آیین لرزبانان

عاشورای حسینی در میان لرزبانان حال و هوای دیگری دارد. تماشای آیین چهل‌منبر در بروجرد، سنت ‌روستا گردی یاسوجی، دمام‌زنی گچسارانی‌ها و آیین سنتی «چمر»، «پِرسانَه» و «چایینه» ایلامی‌ها بسیار جالب و پر از آموزه‌های عاشورایی است. اما مهم‌ترین مراسمی که بین لرها جایگاه خاصی دارد 
«گِل مالی» یا «خَره‌گیری» است که هرساله مهمانان زیادی را راهی خرم‌آباد و بروجرد می‌کند. مردم در شب تاسوعا حوضچه‌های گل آماده می‌کنند تا صبح عاشورا در عزای امام‌حسین(ع) سر و صورت و بعضی‌ها تمام بدن خود را گل‌اندود کنند. در این منطقه از چند روز قبل به جمع‌آوری هیزم اقدام می‌کنند تا عزادارانی که خود را گل‌اندود کرده‌اند بدنشان را در مقابل آتش خشک کنند و مشکلی برایشان پیش نیاید. پس از گل‌اندود شدن، شروع مراسم عزاداری مردم با صدای ساز و دهل که آهنگ حزن‌‌انگیز (چمرونه) را می‌نوازد آغاز می‌شود.

طشت‌گذاری؛ آیین آذری‌زبان‌ها

سبک و سیاق مراسم بین آذری‌زبانان تقریبا مشابه است. «شاخسی، واخسی» در اردبیل‌، قارقارا در خلخال، طبق‌کشی و بیل‌برداری زنان در قزوین، مراسم شمع پایلاماخ و حجله قاسم(ع) در تبریز، ذوالجناح گردانی در مراغه، پخش نذورات ازجمله نان فطیر، شربت، شیر داغ و حلوا در امامزاده‌های ارومیه، خوی، سلماس و ماکو نمونه‌ای از آیین‌‌ها و سنت‌‌هایی است که ترک‌زبانان برگزار می‌کنند. اما طشت‌گذاری یکی از ریشه‌دارترین آیین‌های آذری‌زبانان در استان‌های اردبیل، زنجان، قزوین، آذربایجان‌شرقی و غربی است که با شکوه خاصی برگزار می‌شود. طشت، نماد مشک سقای‌کربلا و آب، نماد رود فرات است که به روی  امام حسین(ع) و یارانش بسته شد.

مراسم طشت‌گذاری از 27ذیحجه شروع می‌شود و در سی‌ام این ‌ماه به پایان می‌‌رسد. براساس یک رسم قدیمی در اردبیل، شهر را به 6محله بزرگ تقسیم می‌‌کنند و هر یک از محلات کوچک نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی، تابع یکی از این محلات شش‌گانه می‌شود. شروع طشت‌گذاری در 3روز مانده به محرم طوری برنامه‌ریزی شده که هر روز در2 محله بزرگ این مراسم برگزار شود. طشت‌هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرند، گرد، از جنس برنز یا مس است؛ بعد از عزاداری، ریش‌سفیدان و عاشقان  امام‌حسین(ع) در هر محله، طشت‌ها را بر دوش حمل کرده و وارد مساجد می‌‌شوند. حاضران در مسجد به احترام آنها به‌ پا خاسته و جلوی آنها دسته سینه‌زنی با شعار «الدخیل یا ابوالفضل» عزاداری می‌کند. پس از آن، ریش‌سفیدان با دورزدن مسجد، طشت‌ها را در جای مخصوص خود قرار می‌‌دهند و از آبی که در کوزه‌ها بر دوش‌شان حمل کرده‌اند، پر می‌‌کنند. هر کس نسبت به نیتی که دارد از این آب می‌نوشد.



صدای چک‌چکو در محله‌های جنوب

محرم که می‌شود صدای سنج، دمام و بوق در شهرهای جنوب مانند شوش، دزفول، آبادان، اهواز، زاهدان، چابهار، زابل، بوشهر، بندرعباس، قشم، بندرلنگه و برازجان طنین انداز می‌شود. مراسم سینه‌زنی زنان (لطمیه) و مردان (چلاب) و نوحه‌خوانی مردم این خطه به شیوه‌ای خاص برگزار می‌شود.

چک‌چکو، مهم‌‌ترین آیینی است که بیشتر در هرمزگان و بندرعباس برگزار می‌شود. عزاداران با 2 قطعه سنگ یا چوبی که در دست دارند به دور علم یا نوحه‌خوان گرد می‌آیند و به جای زدن سینه، سنگ‌ها یا چوب‌ها را در 2 دست بالا می‌برند و در بالای سر به هم می‌کوبند و بعد هم هماهنگ با نوا و ریتم نوحه‌ای که خوانده می‌شود دوباره آنها را بین پاها به هم می‌زنند و به شکلی هماهنگ گامی به جلو و گامی به عقب بر می‌دارند و همنوا با نوحه‌خوان، بیتی از نوحه را «ترجیع بند» یا در اصطلاح نوحه و نوحه‌خوانی «دَم» (دم: پاره‌ای از نوحه که آن را مستمعین می‌شنوند و در جواب نوحه‌خوان تکرار می‌کنند) را تکرار می‌کنند. این کار در کوچه‌ها و محله‌ها انجام می‌شود و هنگام رسیدن به در خانه‌ها همه یکصدا و ریتمیک درحالی‌که سنگ‌ها یا چوب‌ها را در بالای سر و بین پاها به‌هم می‌زنند و گامی به جلو و گامی به عقب برمی‌دارند می‌گویند «چک چکو ‌ماه محرم رسید» که صاحب خانه با شنیدن این نوا خبردار می‌شود و این روند ادامه پیدا می‌کند تا تمام محله را بگردند. در واقع نام چک چکو از صدای به‌هم‌خوردن همین سنگ‌ها گرفته شده است.

علم‌بندی شمالی‌ها

مجمع‌دهی در لنگرود، مراسم سنتی«حسن، حسین» بانوان روستای وِلامَده مازندران، شه‌پیشه‌کشان و علم رخت‌کنی در سوگواری شب هفتم محرم در مازندران، چهل‌منبر و کلیدزنی لاهیجان، کرب‌زنی در ساری و روستای بی‌بالان کلاچای و دسته‌چوبی در گرگان تنها بخشی از سنت‌های محرم در شهرهای شمال ایران است. شاید بتوان مهم‌ترین مراسم محرم را در ماسوله به تماشا نشست. آیین علم‌بندی در این شهر قدمتی قریب به 8 قرن دارد که در روز هفتم‌ ماه محرم‌الحرام برگزار می‌شود و بازدید‌کنندگان زیادی را از نقاط مختلف ایران و جهان به خود جذب می‌کند. ابتدای مراسم بنا بر سنت قدیمی، عزاداران روی بام‌ها و حیاط مساجد محله‌ها، سنج‌ها را به‌هم می‌زنند و در شیپورها می‌دمند تا اهالی محله‌ها و عزاداران 4 دسته شهر را دور هم جمع کنند. با طنین این نواها در کوه‌ها و کوچه پسکوچه‌های ماسوله، علاوه بر دسته‌های 4محل این شهر، سایر ساکنان شهر و عزاداران از آغاز مراسم خبردار می‌شوند.

مردم باهم نوحه سر می‌دهند و به نوبت وارد صحن امامزاده عون بن علی می‌شوند و علم‌های مساجدشان را از قدیمی‌ترین علمدار و بزرگ شهر تحویل می‌گیرند. دسته‌ها به نوبت و اولویت مسجدها که «مسجدبر» نخستین آنهاست، در صحن امامزاده جمع می‌شوند تا علم از بالکن امامزاده به آنها داده شود. در پایان‌ماه محرم، علم‌های ۴ محله ماسوله به امامزاده برگردانده می‌شود.

آیین کرد‌ها 

شاه‌حسینی‌خوانی در سریش‌آباد، پخت حلیم در شب تاسوعا در بیجار، سنندج و قروه، آیین‌ سنتی دسته اعراب هاشمی در بانه، سقز، مریوان و کامیاران، دهگلان و دیواندره، تهیه تابوت خونینی که روی آن کبوتری گذاشته شده و پشت سر آن کودکان به منزله فرزندان امام‌حسین(ع)حرکت می‌کنند و فردی آنان را شلاق می‌زند تا به اسارت ببرد، تهیه قنداق حضرت علی اصغر(ع)، حجله حضرت قاسم(ع) و ... از آیین مردم در شهرهای کردزبان است. نوای چمری، شیون‌زنان و سینه‌زنی نیز از اصلی‌ترین آداب و رسوم مردم کرمانشاه است.

مراسم سنگ‌زنی در خراسان

مراسم سنتی صلات و تعویض پرچم حرم مطهر رضوی از مهم‌ترین مراسمی است که در دیار خراسان برگزار می‌شود. عزاداری «حسن حسین» در گناباد، آیین یتیم‌نوازی در کاشمر، مراسم نعش‌سازی‌ در بین عشایر استان، پرده‌خوانی در خلیل‌آباد، نخل‌بندان و نخل‌گردانی در بجستان نیز از آیین‌های مرسوم این خطه است. جالب‌ترین آیین این استان، مراسم «سنگ‌زنی» روستای درخش در خراسان جنوبی است که در آن سنگی از 2تکه چوب استوانه‌ای 8سانتی‌متری که نخی از آن عبور کرده، در پشت دست قرار می‌گیرد. این روستا 8سنگ‌زن دارد که از شب پنجم محرم این کار را همراه هیئت با آهنگ نوحه سینه‌زنی یا زنجیرزنی انجام می‌دهند یا نوحه جداگانه می‌خوانند. اهالی معتقدند که سنگ‌زنی به نشانه سنگی است که کفار به دندان رسول خدا(ص) زده‌اند.