نقاشان عاشورایی چقدر توانسته‌‌اند ثبت‌‌کننده این واقعه باشند؟
آوازهایی برای ذوالجناح
نگاهی به آثار نقاشان مذهبی که وام‌دار تعزیه بوده‌اند
زهرا رستگار مقدم
«ذوالجناح زخم‌های فراوان دارد/ و مرگ هزار افعی/ در یالش/ پس تا می‌شود به‌حق و / سم بر ابر می‌گذارد». شاید تصویرهایی که هوشنگ آزادی‌ور در کتاب «پنج آواز برای ذوالجناح» خلق می‌کند، عینی‌ترین تصویری باشد که از کربلا برایمان ترسیم شده است؛ تصاویری که گاه نقاشان با قلم خود نیز نتوانسته‌اند اینقدر عمیق در دل تماشاگران نقاشیهای خود بنشانند. اما اگر از ترسیم‌گری ادبیات بگذریم، نقاشان چقدر قادر بوده‌اند واقعه کربلا را در تابلوهای خود زنده کنند؟ آن نقاشی‌ها کجا هستند و آیا هنوز کسانی پیدا می‌شوند که به این خط تاریخی تن بدهند و خود را به آن خط خون متصل کنند؟
نقاشان قهوه‌خانه‌ای
با وجود محدودیت‌های نقاشی در جهان اسلام، پیداکردن تصویری از واقعه عاشورا کمی مشکل به‌نظر می‌رسد. قدیمی‌ترین تصویر ثبت‌شده هم، بدون تاریخ و امضاست؛ چیدمان نظامی یزیدیان و سپاه عمر سعد در برابر نیروهای حسینی. یک اینفوگراف امروزی که هم‌اکنون در موزه بروکلین آمریکا نگهداری می‌شود. اما در دوره قاجار و رونق نقاشی قهوه‌خانه‌ای (خیالی‌سازی)، هنر نقالی، تعزیه و شبیه‌خوانی رنگ و بوی تازه‌ای گرفت.
همان پرده قدیمی نقالی نیز شروع پرده‌هایی از این‌دست در دوره زندیه و شکوفایی آن در دوره ناصری بود. هنری که با مرگ اساتیدش دیگر به آثار موزه‌ای بدل شده‌اند. اما چند نمونه از موفق‌ترین‌‌های آن را می‌توان در این گزارش یاد کرد؛ مثل حسین قوللرآغاسی که نقاشیهای بسیاری دارد، اما تابلو «مصیبت کربلا» و «باریافتن حضرت مسلم خدمت امام حسین» او، بیش از سایر آثار این هنرمند مورد توجه علاقه‌مندان قرار گرفته است. هم‌اکنون اثر اول در مجموعه فرهنگی سعد‌آباد و اثر دوم در مجموعه موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود. اما رقم این تابلوها چنان‌که باید و شاید تعیین نشده است؛ مثلا تابلو نقاشی حسین قوللرآغاسی از مبالغ پایه 50 تا ۸۰میلیون‌تومان قیمت‌گذاری شده است. نقاشی مدبر هم به‌نام «مصیبت کربلا» در همین موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود.
هادی سیف درکتاب« نقاشی قهوه‌خانه» می‌نویسد: «وقتی استاد محمد عاشورا و روز محشر را نقاشی می‌کرد، در یک دستش قلم‌موی نقاشی بود و در دست دیگرش دستمال‌خیس از اشکی که می‌ریخت. در این اوقات، غالبا با صدای خوشی که داشت، نوحه‌ای می‌خواند. آدم قبول می‌کرد آنچه می‌خواند دارد نقاشی می‌کند.»
از بلوکی‌فر تا چلیپا
نخستین قهوه‌خانه‌ای که عباس بلوکی‌فر در سنین پایین زندگی در آن می‌نشست و به تشویق قهوه‌خانه‌دار آن (که از بستگانش بود)، نقاشی می‌کرد؛ قهوه‌خانه معروف به آقا رضا بود. ازجمله آثار برجسته او، «روز عاشورا» بود. در چندسال اخیر، نقاشی‌هایی از استادان مکتب نقاشی قهوه‌خانه ازجمله بلوکی‌فر، در نمایشگاه‌های پاریس و دوسلدورف آلمان به‌نمایش درآمده است. تابلوهای نقاشی بلوکی‌فر 3سال پیش در حراج‌ها با مبالغ پایه ۶۰ و ۷۰میلیون‌تومان قیمت‌گذاری شده بود. حسن اسماعیل‌زاده مشهور به چلیپا نیز «جنگ روز عاشورا» را که اثری پرسپکتیو (ژرف‌نمایی) است، به یادگار گذاشته. این نقاشی یادآور بعضی آثار اروپایی دوره گوتیک به‌خصوص جوتو است.
نقاشیهای چلیپا در حوزه هنری، مؤسسه صبا، موزه امام‌علی(ع)، موزه بنیاد شهید، مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی، مجموعه آثار بانک پاسارگاد و مجموعه‌های خصوصی وجود دارد.
کشیدن شمایل امام‌حسین(ع)
محمد تجویدی، دومین پسر هادی تجویدی و از نگارگران بنام دوره ماست. او مبانی نقاشی سنتی ایران را نزد پدرش، هادی تجویدی یاد گرفت. تجویدی افزون بر تصویرگری کتابها، متأثر از شمایلسازان بیزانس و گوتیک مانند آندره روبلف، تعداد بسیاری شمایل مذهبی نیز از خود به یادگار گذاشته است؛ مثل شمایل حضرت علی(ع) و امام‌حسین(ع). کم‌کم با ظهور ابزار قدرتمند تکنولوژی نظیر رادیو، سینما و در نهایت تلویزیون هنر قهوه‌خانه‌ای به شکل چشمگیری کمرنگ شد. به همین‌خاطر هنر نقاشی نیز از شکل قهوه‌خانه‌ای به سمت مدرنیته حرکت کرد.
این رویکرد جدید به اندازه نقاشی قهوه‌خانه‌ای اعتقادات مردمی و عاشقانه‌‌های مذهبی را در مرکز توجه خود قرار داد به‌نحوی که امروز آثار بسیار برجسته‌ای از واقعه کربلا متعلق به این بخش از هنر ایران است. اما شاید بتوان گفت معروف‌‌ترین تابلویی که در این‌باره وجود دارد،
«عصر عاشورا»ی محمود فرشچیان است؛موضوع این تابلو بازگشت اسب بی‌سوار امام‌حسین(ع) به سوی خیمه‌گاه در عصر عاشوراست. فرشچیان این تابلو را در سال1369 به موزه آستان قدس رضوی اهدا کرد.
نسل نو
کاظم چلیپا، فرزند حسن اسماعیل‌زاده نیز از هنرمندان عاشورایی است. او تابلوی «حر» و «ذوالجناح» را درباره واقعه عاشورا دارد. او که در تعداد بسیاری نمایشگاه گروهی و بی‌ینال‌های نقاشی در داخل و خارج از کشور حضور داشته، مقام اول نمایشگاه بین‌المللی هنرهای ظریفه ژاپن را در سال1371 در کارنامه هنری‌اش ثبت کرده است. تابلو «فرات» حسین خسروجردی نیز ازجمله نقاشی‌هایی است که تراژدی تشنگی را در کربلا به تصویر کشیده است. تابلوهای «شمایل» و «عاشورا»ی صادق تبریزی، «محرم» رضا بانگیز، آثاری از احمد خلیلی‌فرد، احمد وکیلی و جمشید حقیقت‌شناس نیز در این رسته از نقاشی‌ها قرار می‌گیرد که به واقعه عاشورا و کربلا پرداخته‌اند. آثاری از صادق تبریزی نیز 3سال پیش در حراج‌ها با پایه۶۰میلیون تومان برآورد قیمت داشت. اما اگر بخواهیم نقاشان عاشورایی را در این بررسی‌‌ها قرار دهیم، نمی‌توان حسن روح‌‌الامین را نادیده گرفت. او را بیشتر شاید از چهره‌ای که از شهید حججی کشیده می‌شناسیم. اما نمایشگاه او از عاشورا نیز بسیار مورد استقبال قرار گرفته است.
در همینه زمینه :