تغییر ارزش‌ها در نسل جدید منجر به آشفتگی اجتماعی می‌شود؟
بابک زنجانی؛ سوپرمن بچهها
بررسی نتایج تحقیقی که به‌دنبال یافتن الگوی بچه مدرسه‌‌ای‌‌ها بود
لیلا شریف
از تشییع جنازه مرتضی پاشایی گرفته تا تجمع در مجتمع تجاری کورش، ردی از حضور چهره‌های دهه70 و 80 به‌چشم می‌خورد. در هر یک از اتفاقات اجتماعی که این نسل صحنه‌گردان آن هستند، یک نکته از سوی جامعه‌شناسان و چهره‌های فرهنگی مطرح شد؛ این نسل هنجارهای جدیدی برای خودش دارد!
اینکه این تغییر و تضعیف هنجارها چگونه زمینه را برای بروز آشفتگی اجتماعی مهیا می‌کند، سؤالی است که برای پاسخ به آن با مجید حسینی -استاد دانشگاه تهران- به گفت‌وگو نشسته‌ایم. معرفی بابک زنجانی از سوی دانش‌آموزان یک مدرسه به‌عنوان قهرمان، مصداقی از تغییر هنجارها و ارزش‌ها در نسل جدید بود که حسینی آن را زنگ خطری برای نسل آینده می‌داند.
او در رابطه با نحوه تغییر ارزش و هنجارها، انگشت اتهام را به سوی خانوادهها نشانه می‌رود. حسینی با مثالی در رابطه با تأثیر مسائل اقتصادی در به حاشیه راندن ارزش‌ها و ایجاد روحیه منفعت‌طلبی در خانواده به‌عنوان یکی از مصداق‌های آنومی، اینطور توضیح می‌دهد: «ما با این واقعیت روبه‌رو هستیم که در جامعه امروزمان، شاید افزایش قیمت دلار 3برابر باشد اما ترس از آینده در خانوادهها 10برابر است. این ترس خانواده ایرانی به سمت ارجح کردن «آینده» نسبت به «حال» غالب است. در این شرایط خانواده دائما به‌جای اینکه به خوشبختی اکنون خود توجه کند، برای نجات آینده در تکاپوست. در واقع می‌توان گفت که در این مسیر، آینده هر لحظه امروز را تهدید می‌کند. این حس عمیق یک راه بیشتر برای حفظ آینده نمی‌گذارد و آن توجه به مسئله پول است».
حسینی با بیان این نکته که «در شرایطی که خانوادهها گمان می‌کنند تنها از طریق پول می‌توانند آینده را نگه دارند، برای کودکان هم یک زیست پول‌محور ایجاد می‌شود که اثرش تنها در آینده نیست و در شخصیت اکنونی کودکان هم اثر می‌گذارد» به بیان یک مثال از تحقیق یکی از دانشجوهایش در دانشگاه تهران می‌پردازد؛ تحقیقی که می‌توان آن را نمونه واضح تغییر ارزش و هنجارها بر کودکان دانست.
نتیجه یاس آور یک تحقیق
او در رابطه با این پژوهش توضیح می‌دهد: «یکی از دانشجویان مقطع دکتری من در دانشگاه تهران در روزهای دستگیری بابک زنجانی تحقیقی را انجام داد که جواب‌های به‌دست آمده از دانش‌آموزان این تحقیق در نوع خود جالب توجه بود. در این تحقیق که بچههای مقطع تحصیلی هفتم و هشتم یکی از مدارس تهران را شامل می‌شد، بابک زنجانی در رده اول فهرست قهرمان دانش‌آموزان جای گرفت. وقتی از بچهها دلیل انتخابشان را می‌پرسیدیم، می‌گفتند که «بابک زنجانی پول را به‌شیوه راحت به‌دست آورد.»، «بابک زنجانی توانست از سیستمی که سهم تو را نمی‌‌دهد، پول به‌دست بیاورد.» یا حتی در مواردی اینکه بابک زنجانی توجهی به دادگاه و مسئولانش نداشت برای دانش‌آموزان قابل توجه بود و زنجانی را به‌خاطر این کارش تحسین می‌کردند.»
اینکه چرا بابک زنجانی با توجه به فساد مالی‌ای که انجام داده است، به‌عنوان سوپرمن دانش‌آموزان یک مدرسه شناخته می‌شود، سؤالی بود که حسینی دلیل آن را در رفتار خانوادهها جست‌وجو می‌کند. او می‌گوید: «وقتی پدر و مادر پشت تریبون رسمی قرار می‌گیرند، با صراحت می‌گویند که بابک زنجانی دزد است اما وقتی در فضای خانه هستند، بابک زنجانی را به‌خاطر اینکه توانسته پولی به‌دست بیاورد و خودش را نجات دهد، تشویق می‌کنند، این زمینه تغییر هنجارها را مهیا می‌کند و در گام بعد این بچهها هستند که بابک زنجانی را به‌عنوان قهرمان خود معرفی می‌کنند».
رشته‌های پولساز؛ انتخاب نوجوانانی با ارزش‌های جدید
اما این تغییر ارزش‌ها تنها محدود به انتخاب الگو از سوی نسل جدید نمی‌شود چه آنکه رفتن به سمت رشته‌های دانشگاهی و شغل‌هایی با درآمد بالا، نشان از این واقعیت دارد که نوجوانان دهه 70و 80 برای ارزش‌های دیگری همچون «پول» اهمیت والایی قائل هستند.
حسینی در این رابطه معتقد است: «بچههای حاصل از خانواده‌هایی با رفتار کاسب‌گونه به سمت شغل‌هایی که با پول پیوند خورده‌اند، می‌روند». او گریزی به بالارفتن علاقه دانش‌آموزان برای درس خواندن در رشته پزشکی می‌زند؛« اکنون هم 640 هزار نفر در کنکور پزشکی شرکت کرده‌اند، بدون شک همه این افراد عاشق پزشکی نیستند، این نگاه که پول در پزشکی و آینده هم وابسته به پول است، در خانوادهها بسیار پررنگ شده است.»
اینکه نظام آموزشی تا چه حد در شکل‌گیری ارزش‌های جدید نقش داشته است، سؤالی است که حسینی با توجه به میزان بالای درخواست‌کنندگان کنکور پزشکی و سیستم نادرست کنکور، اینگونه پاسخ می‌دهد: «عامل اصلی، خود نظام آموزشی است، نظام آموزشی ما به یک مرکز کنسرو‌سازی بدل شده که قرار است همه یک شکل باشند و کنکور در مرکز چنین نگاه کنسرو‌سازی قرار دارد. نظام آموزشی ما براساس همان نگاه وابسته به پول یک نسل مهندس تربیت کرد و حالا هم نسل بعد همه پزشک خواهند شد».
با نگاهی واقع‌نگرانه به سبک و سیاق زندگی کودکانی که در جامعه‌ای درگیر با تغییر و تضعیف هنجارها در حال رشد هستند، می‌توان گفت که اگر خانوادهها و همچنین نظام آموزشی تغییری در روند تربیتی نسل جدید ایجاد نکنند، در آینده نه چندان دور ما با افرادی روبه‌رو خواهیم شد که با الگوبرداری از بابک زنجانی‌ها، خواسته‌های خود را در چارچوب ارزش و هنجارهای جدیدی پیگیری می‌کنند؛ اتفاقی که می‌تواند زمینه‌های آشفتگی اجتماعی را فراهم کند.
