چنین آشفته و درهم چراییم؟

شبنم سیدمجیدی

اگر بخواهیم کتاب‌های مربوط به آنومی یا آشفتگی اجتماعی را مرور کنیم، قطعا ریشه همه آنها به2 کتاب امیل دورکیم با نام‌های «درباره تقسیم کار اجتماعی»(1893) و «خودکشی»(1897) می‌رسد. این کتاب‌ها هم بارها در این سال‌ها تجدید چاپ شده‌اند.درباره تقسیم کاراجتماعی  را مهم‌ترین کتاب دورکیم می‌دانند و بقیه نظرات او حول محور این کتاب شکل گرفته است. از آن طرف هنوز هم در موضوع ناهنجاری‌های اجتماعی، کتاب خودکشی دورکیم یک منبع باارزش تحقیقی به شمار می‌آید. دورکیم در کتاب‌هایش علت اصلی وقوع حالت آنومیک را سرعت شتابان صنعتی‌شدن می‌داند. منافع متضاد طبقات و گروه‌های اجتماعی، زمانی برای رسیدن به تعادل ندارد و هیچ‌کس جای خودش نیست. دورکیم اشاره می‌کند که شهری‌شدن باعث می‌شود نیازهای کارکردن افزایش پیدا کند. او در مورد ازدیاد خودکشی در چنین حالتی می‌گوید، آنومی، وضعیتی از محیط اجتماعی است که براساس کارکرد این محیط اجتماعی، نرخ خودکشی افزایش پیدا می‌کند. این اوضاع و شرایط، گویای به هم‌ریختن قواعد تنظیم‌کننده جامعه است. کتاب خودکشی را اگر خواستید می‌توانید از انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی تهیه کنید و سراغ کتاب درباره تقسیم کار در جامعه را هم از نشر مرکز بگیرید. از اینها که بگذریم، می‌رسیم به کتاب‌های امروزی‌تر که درباره آنومی یا آشفتگی اجتماعی تالیف و چاپ شده‌اند. در ادامه مروری بر این موارد خواهیم داشت:

آشفتگی در تهران


یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها در زمینه آنومی را دکتر فرامرز رفیع‌پور نوشته است. او استاد پیشین جامعه‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی و عضو پیوسته فرهنگستان علوم ایران است.
رفیع‌پور کتاب «آنومی‌ یا آشفتگی اجتماعی‌: پژوهشی در زمینه پتانسیل آنومی در شهر تهران‌» را در سال78 نوشته و انتشارات سروش آن را چاپ کرده است. او در این کتاب مناطق شهر تهران را از نظر آشفتگی‌های اجتماعی بررسی و آنها را با نظریات مربوط به آنومی مقایسه کرده است. او در این کتاب به این سؤال‌ها پاسخ می‌دهد: آیا در جامعه ما آنومی و رعایت‌نکردن هنجارها دیده می‌شود؟ اگر سرپیچی‌های هنجاری وجود دارد، آیا این پدیده در مورد همه هنجارها صدق می‌کند؟ چه عواملی موجب پیدایش این سرپیچی از هنجارها و ایجاد آنومی در جامعه می‌شود؟ او در آخر تأیید می‌کند که آشفتگی اجتماعی در شهر وجود دارد.

بحران هویت



«بحران هویت و آنومی» یکی دیگر از کتاب‌هایی است که به موضوع آشفتگی اجتماعی می‌پردازد. این کتاب در‌حقیقت برگزیده مقالات دومین همایش ملی آسیب‌های اجتماعی ایران در خرداد91را گردآوری کرده و در سال93   از سوی انتشارات آگاه چاپ شده است. جامعه آنومیک و هویت، هردو از مفاهیم مناقشه‌برانگیز علوم اجتماعی، به‌خصوص روانشناسی هستند که در این کتاب، تأثیر این دو مفهوم بر یکدیگر بررسی شده است. جز مقالاتی که به‌طور مستقیم به موضوع بحران هویت یا آنومی می‌پردازند، مقالاتی در مورد احساس امنیت، موسیقی زیرزمینی و طالع‌بینی نیز در این مجموعه گنجانده شده‌است.

مشارکت اجتماعی در جامعه آنومیک



کتاب «مشارکت اجتماعی در شرایط جامعه آنومیک: رابطه آسیب‌ها و انحرافات اجتماعی با مشارکت اجتماعی» حاوی مباحثی جامعه‌شناسانه است درباره رابطه آسیب‌ها و انحرافات اجتماعی با مشارکت‌اجتماعی که ذیل این عناوین فراهم آمده است: مبانی نظری و تحلیل‌های جامعه‌شناختی (دیدگاه‌های نظری و زمینه‌های اجتماعی، مشارکت اجتماعی، دیدگاه‌ها و نظریه‌ها)، رشد جمعیت و توسعه آسیب‌های اجتماعی (تأثیر رشد جمعیت بر شهرنشینی و توسعه آسیب‌های اجتماعی، انقلاب و جنگ تحمیلی)، رشد سریع آسیب‌های اجتماعی قبل و بعد از انقلاب اسلامی (رشد جرائم کیفری، قاچاق، مصرف مواد‌مخدر و اعتیاد، رشد طلاق و از هم‌گسیختگی خانواده، افزایش خودکشی، بررسی در زمینه مفاسد اجتماعی، زندانیان و مسئله مشارکت) و مشارکت اجتماعی، حدود و مشارکت نهادی (مشارکت سنتی و شوراهای اسلامی روستاها، مشارکت کارکنان صنعتی در کارخانه). این کتاب را غلامعباس توسلی در سال 1383نوشته و انتشارات دانشگاه تهران آن را منتشر کرده است. او جامعه‌شناس برجسته ایرانی و از چهره‌های سرشناس این رشته و عضو نهضت آزادی ایران است که خواندن کتابش برای درک هر چه بهتر آنومی اجتماعی می‌تواند بسیار مفید باشد.

انحرافات در جامعه ایران




کتاب «جامعه‌شناسی انحرافات و مسائل جامعتی ایران» را داور شیخاوندی در سال 1386نوشته و نشر قطره آن را منتشر کرده است. در این کتاب، نظریه‌های جامعه‌شناسی درباره آسیب‌های اجتماعی و انحرافات بررسی می‌شود. نظریات امیل دورکیم درباره تقسیم کار کندوکاو می‌شود و همچنین نظریات فروید درباره آنومی و تحول خود، به بوته نقد گذاشته می‌شود. همچنین رابطه‌هایی که میان انحرافات جامعه با ساختارهای آن وجود دارد و رابطه ساختار معیشتی شهری با آسیب‌پذیری بررسی می‌شود. بد نیست این را هم بدانید که دکتر داور شیخاوندی، نویسنده این کتاب، دکتری جامعه‌شناسی از دانشگاه کلمبیا و دکتری برنامه‌ریزی اجتماعی از دانشگاه سوربن دارد. او هم‌اکنون استاد دانشگاه است و سابقه بیش از ۴۰سال فعالیت در زمینه آسیب‌شناسی اجتماعی دارد.

به زبان خودمانی


نام این کتاب از بقیه معروف‌تر است و شاید شما هم آن را خوانده باشید. منظورم کتاب «جامعه‌شناسی خودمانی: چرا درمانده‌ایم؟» است. از آنجا که آشفتگی اجتماعی به‌معنای بروز ناهنجاری و شکستن قواعد و نظم جامعه است، تصمیم گرفتم این کتاب را هم میان فهرست کتاب‌های مربوط به آشفتگی اجتماعی جا دهم؛ کتابی که بارها تجدید چاپ شده و خیلی‌ها آن را به‌خاطر لحن صادقانه، صمیمی و به دور از تکلفش دوست داشته‌اند. حداقل بین همه کتاب‌های دانشگاهی و علمی که در زمینه آشفتگی اجتماعی و دلایل بروز آن وجود دارد، بد نیست کتابی را هم که به زبان ساده‌تر مشکلات جامعه ایران را بیان می‌کند، بخوانیم. کتاب جامعه‌شناسی خودمانی نوشته حسن نراقی در واقع یک آینه، جلوی ما ایرانی‌ها می‌گذارد و با نگاهی به تاریخ، خصوصیات آنها را مثل بیگانگی با تاریخ، ظاهر‌سازی‌، ریاکاری، قانون‌گریزی، احساساتی‌بودن، شعارزدگی، همه‌‌چیز دانی و... به آنها نشان می‌دهد. در بخشی از متن این کتاب آمده است: «بگویید ملت بگردید ببینید چه کم داریم؟ چرا این‌قدر درمانده‌ایم؟ چرا با این همه درآمد استثنایی نفتی، تا یک دلار قیمت نفت کم می‌شود همه را وحشت می‌گیرد؟ چرا متوسط کارمفید ایرانی‌ها در روز به زیر30دقیقه می‌رسد؟ چرا پای صنعت اتومبیل‌سازی ما هنوز این‌قدر لنگ می‌زند؟ چرا برای پیشبرد هر کار کوچکی باید روزها و در بعضی مواقع، ماه‌ها و سال‌ها وقت گذاشت و اعصاب خراب کرد؟ چرا کارمندان ادارات در اکثر مواقع پدر ارباب‌رجوع را در می‌آورند بدون آنکه فکر کنند فردا نوبت خودشان است که در نقش ارباب‌رجوع اداره‌ دیگر ظاهر شوند؟ چرا سن سکته در این کشور زیر40 است؟ چرا بی‌اعتمادی هر روز گسترده‌تر می‌شود؟ فساد بنابه گفته بسیاری از دست‌اندرکاران از حد متعارف بالاتر می‌رود؟».