چهارپایه‌خوانی زیر چارسوق بازار

مرضیه موسوی| خبرنگار:

قصه از جایی شروع شد که هنوز خبری از بلندگو نبود. برای اینکه صدای مداح به گوش همه برسد و همه عزاداران بتوانند چهره او را ببینند، مداح روی چهارپایه‌ای می‌ایستاد و مردم دور او جمع می‌شدند و مداح روضه‌خوانی را آغاز می‌کرد. «چهارپایه خوانی» از آداب تهران قدیم در روزهای محرم است که این روزها تنها در بازار تهران و محله شمیران می‌توان سراغش را گرفت. چهارپایه‌خوانی در بازار سال‌هاست که به یکی از خاص‌ترین آداب عزاداری در تهران تبدیل شده و پای بسیاری از اهالی پایتخت را برای شرکت در این عزاداری به بازار می‌کشد. 
    
سال‌هاست چهارپایه‌خوانی با نام بازار گره خورده است و طرفداران این سبک از عزاداری روزهای خاصی از ایام عزاداری محرم و ماه رمضان خود را به کوچه‌پسکوچه‌های بازار می‌رسانند تا اجرای این رسم قدیمی را تماشا کنند. هرچند هنوز در تکیه‌ها و محله‌های قدیمی تهران از جمله تجریش، درکه و اوین هم همچنان انواع مراسم چهارپایه‌خوانی برپا می‌شود. چهارپایه‌خوانی شکلی از عزاداری است که در آن مداح یا روضه‌خوان روی چهارپایه می‌رود و با تکیه بر مهارت خود، مداحی و نوحه‌خوانی می‌کند. در این سبک از عزاداری، چهارپایه‌خوان در میان جمعیت و نه در مقابل آنان قرار می‌گیرد و جمعیت، دورتادور چهارپایه‌خوان حلقه می‌زند. 

مراسم چهارپایه‌خوانی در نقاط مختلف تهران به اشکال متفاوت برگزار می‌شود. مثلاً در برخی از تکیه‌های محله شمیران که هنوز این رسم برجاست همیشه چهارپایه جایی ثابت دارد و درست در میان تکیه قرار می‌گیرد. در حالی که در بازار تهران، هیئت‌های عزاداری در تیمچه‌ها و کوچه‌ها به حرکت درمی‌آیند و ابتدای بازارچه‌ها و‌ سراهای خاصی مثل چارسوق بزرگ و تیمچه حاجب‌الدوله توقف می‌کنند و مداح روی چهارپایه می‌رود و عزاداری می‌کنند و بعد دوباره راه خود را در پیش می‌گیرند تا دسته عزاداری بعدی از راه برسد.


چهارپایه‌خوانان پیشکسوت

چهارپایه‌خوان آخرین درجه‌ای است که هر مداح و روضه‌خوانی به آن می‌رسد. به همین دلیل هیئت‌های بازار اهمیت زیادی برای آن قائل هستند. در میان چهارپایه‌خوانان نامدار تهران اسم افرادی مثل حاج اکبر خلج و شاه حسین بهاری و احمد دلجو به چشم می‌خورد. چهارپایه‌خوانی علاوه بر برخورداری از مهارت مداحی و نیاز به داشتن صدایی خوش، نیازمند این است که فرد بتواند روضه خود را در عرض 10 تا 15 دقیقه بخواند و در این مدت کم عزاداران را به شور بیندازد. چهارسو بزرگ، بازارچه نایب‌السلطنه، تیمچه حاجب‌الدوله، ابتدای بازار کفاش‌ها از جمله نقاطی در بازار تهران است که دسته‌های عزاداری با رسیدن به آن توقف می‌کنند و مداح، چهارپایه‌خوانی را سر می‌دهد. 

«عبدالرضا مانیان» از قدیمی‌ترین کاسب تیمچه حاجب‌الدوله می‌گوید: «کرکره‌های مغازه‌های بازار به احترام عزاداری پایین می‌آیند و در هر راسته و تیمچه‌ای که مداحی آغاز می‌شود کاسبان هم به جمع عزاداران می‌پیوندند. تا نیم قرن پیش رسم بود که دسته‌های عزاداری چهارپایه‌های خود را با خود حمل می‌کردند و مداح هر دسته‌ای روی چهارپایه هیئت خود می‌ایستاد. اما کم‌کم این رسم تغییر کرد و در هر ‌سرا و تیمچه‌ای که چهارپایه‌خوانی مرسوم است کاسبان چهارپایه‌ای در اختیار مداح قرار می‌دهند.» چند نفری دورتادور چهارپایه هستند که از آن محافظت می‌کنند و حواسشان به مدت زمان چهارپایه‌خوانی است. مداحان پیشکسوتی که می‌خواهند چهارپایه‌خوانی کنند به‌ترتیب روی چهارپایه می‌روند و هرکسی روضه خود را می‌خواند و بعد از پایین آمدن، مداح بعدی نوحه‌سرایی را آغاز می‌کند. 


اشک‌های کوچه مرده‌شویخانه

تیمچه حاجب‌الدوله یکی از معروف‌ترین نقاط بازار است که در آن چهارپایه‌خوانی انجام می‌شود. در دوره قاجار این قسمت از بازار به دلیل نزدیک بودن به بقعه‌های امامزادگان مدفون در بازار قبرستان بود. هنوز هم کاسبان قدیمی تیمچه حاجب‌الدوله یکی از دالان‌های منتهی به تیمچه را به نام «کوچه مرده‌شویخانه» می‌شناسند که تا چند دهه پیش مرده‌شویخانه‌ امامزادگان زید(ع) و سید ولی(ع) در آن قرار داشت. قبل از آغاز چهارپایه‌خوانی افرادی که حاجتی داشتند روسری یا تکه پارچه‌ای روی چهارپایه می‌انداختند و بعد از پایان مراسم آن پارچه را به تبرک می‌بردند.به گفته مانیان روی چهار پایه فرش کوچکی انداخته شده و چهار‌پایه خوان قبل از بالا رفتن از چهارپایه ، کفش‌های خود را از پا در می‌آورد. در دوره قاجار که هنوز دالان‌های منتهی به تیمچه حاجب‌الدوله مسیرهایی خاکی بودند بعد از پایان مراسم مردم مشتی از خاک این تیمچه را به تبرک می‌بردند؛ خاکی که عزاداران امام حسین(ع) روی آن ایستاده و گریه کرده بودند و اشکشان روی آن ریخته شده بود. در این تیمچه رسم بود که چهارپایه‌خوان رو به دالان مرده‌شویخانه بایستد و نوحه‌خوانی کند. عزاداری در این تیمچه به دلیل قرار داشتن مرده شویخانه و همچنین قبرستان بودن خاک تیمچه قبل از ساخته شدن آن، شور و حال بیشتری داشت. هنوز هم تیمچه حاجب‌الدوله یکی از پرشورترین مراسم چهارپایه‌خوانی را در بازار دارد. 


 پوشش محترمانه چهارپایه‌خوان‌ها

چهارپایه خوانان معمولاً از میان پیشکسوتان مداحی و روضه‌خوانی هر هیئت انتخاب می‌شدند. طوری که در تهران قدیم داشتن ریش‌‌سپید به معنی سن و سال و تجربه از ویژگی‌های متعارف یک چهارپایه‌خوان به شمار می‌رفت. چهارپایه‌خوان کلام و بیانی گیرا داشت. چون باید طی مدت کوتاهی که روی چهارپایه می‌ایستاد از مقدمه به اوج روضه و شعر می‌رسید و خیلی زود مؤخره را می‌خواند. چهارپایه‌خوان در این مراسم به شکلی محترمانه‌تر از روزهای معمولی لباس می‌پوشید و معمولاً شالی مشکی یا سبز رنگ روی دوش خود می‌انداخت و شال مشکی هم به کمر می‌بست. بسیاری وقت‌ها هم آخر ماه محرم یا روز اربعین، مردم شال روی دوش چهارپایه‌خوان را برای تبرک از او می‌گرفتند. حضور در مراسم عزاداری بیش از هر فعالیت دیگری زنان دوره قاجار را درگیر خود می‌کرد. اما چهارپایه‌خوانی به دلیل شکل عزاداری و تجمع مردان گرداگرد مداح، شانس کمتری برای حضور زنان باقی می‌گذاشت؛ مگر شنیدن روضه و نوحه‌خوانی‌های چهارپایه‌خوان‌ها از دور در شبستان تکیه‌ها و مساجد. به گفته مانیان زنان در تیمچه حاجب‌الدوله در دالان جنوبی این تیمچه منتظر آغاز مراسم می‌شدند و همانجا از دور این مراسم را تماشا می‌کردند. امروز در معدود مراسم چهارپایه‌خوانی که در بازار و شمیران و ری برگزار می‌شود به دلیل سبک خاص این عزاداری و برگزاری آن در محله‌هایی مثل بازار جای زنان خالی است.