فرهنگ نادرست منجر به سوءتغذیه شد

زهرا رفیعی/روزنامه‌نگار

بسته‌های غذایی که نهادهای حمایتی در اختیار گروه‌های در معرض خطر سوءتغذیه قرار می‌دهند، شامل ماکارونی، عسل، ماست، شیر، پنیر، حبوبات، تخم‌مرغ و مرغ می‌شود، اما برخی خانواده‌ها ترجیح می‌دهند به‌جای این مواد غذایی از محصولات صنعتی کاملا مضر مانند چیپس، پفک و بیسکوئیت استفاده کنند. در برخی  مناطق محروم کشور این مواد خوراکی نقش ماده غذایی سیر‌کننده را دارند و در برخی مناطق نقش چاق‌کننده. با هر کارکردی، فردی که این مواد غذایی را به وفور مصرف می‌کند می‌تواند دچار سوءتغذیه شود.

سوء‌تغذیه (به‌صورت کم‌وزنی، لاغری و کوتاه‌قدی) و کمبود ریزمغذی‌ها به‌ویژه آهن، کلسیم، روی و ویتامین‌های A و D از مشکلات تغذیه‌ای مطرح در کشورمان به‌شمار می‌رود. کمبود ریزمغذی‌ها با عوارض متعدد ازجمله اختلال رشد جسمی و تکامل مغزی، کاهش بهره هوشی، کاهش قدرت یادگیری و افت تحصیلی، افزایش موارد ابتلا به بیماری‌ها و پوکی استخوان و در نهایت کاهش توانمندی‌های ذهنی و جسمی افراد، توسعه اجتماعی و اقتصادی کشور را به مخاطره می‌اندازد.

از سوی دیگر در دهه اخیر اگرچه استانداردهای زندگی بهبود یافته به‌طوری که دسترسی به مواد غذایی و خدمات بهداشتی افزایش یافته است اما پیامدهای منفی ازجمله الگوی غذایی نامناسب، کاهش فعالیت بدنی و افزایش مصرف دخانیات به افزایش شیوع بیماری‌های مزمن مرتبط با تغذیه مانند بیماری‌های قلبی و عروقی، سرطان، دیابت، سکته‌های قلبی و مغزی و بیماری‌های اسکلتی و استخوانی منجر شده است. چاقی در سال‌های اخیر در کشور افزایش قابل‌توجهی داشته است.

الهام جمالی متخصص تغذیه در گفت‌و‌گو با همشهری در مورد سوءتغذیه گفت: سوءتغذیه شامل اضافه و کاهش دریافت می‌شود. هر فرد نیاز روزانه مشخصی از مواد غذایی دارد که بر اساس سن، جنس و موقعیت جغرافیایی تعیین می‌شود. اضافه دریافت که منجر به چاقی می‌شود در هر سنی معضل است اما سوءتغذیه ناشی از کمبود دریافت در کودکان در حال رشد (زیر ۲سال و نوجوانان)، زنان باردار و سالمندان بسیار اهمیت دارد. با گرانی پروتئین گوشتی، دغدغه بسیاری از متخصصان تغذیه ارائه رژیم‌هایی است که مواد غذایی مورد نیاز را از منابع ارزان و غنی تامین کند. شرایط اقتصادی باعث ایجاد سوءتغذیه اضافه و یا کاهش دریافت می‌شود. افراد به‌دلیل اضافه دریافت کربوهیدرات دچار چاقی می‌شوند، یعنی کالری‌های میان‌تهی و بی‌ارزش بیشتری دریافت می‌کنند. این چاقی، اضافه‌وزن نرمال نیست و آسیب‌زاست.

ذائقه در کودکان یکی از عوامل سوءتغذیه است، الهام جمالی، متخصص تغذیه در این‌باره گفت: کودک در مورد تغذیه و آنچه ضروری است درکی ندارد، به همین دلیل آگاهی مادران از مواد خوراکی مغذی برای جایگزینی بسیار اهمیت دارد. کودکان بعضا در دریافت پروتئین‌ها با منشأ حیوانی دچار مشکل هستند که بسته به منطقه جغرافیایی شدت و ضعف دارد. در کل عدم‌دریافت مواد غذایی مفید می‌تواند ناشی از عدم‌دسترسی یا ناآگاهی از خواص مواد خوراکی باشد. این روزها بسیاری از مراجعین به‌دنبال رژیم‌هایی هستند که کمتر پروتئین حیوانی داشته باشد و علنا می‌گویند که نمی‌توانند هر روز گوشت و لبنیات مصرف کنند. کارشناسان آشپزی و تغذیه به‌خصوص آنها که در صداوسیما حضور دارند باید به مردم یاد دهند که چطور با پروتئین‌های ارزان‌قیمت ولی مفید می‌توان غذا پخت. به‌طور مثال ترکیب حبوبات و تخم‌مرغ ارزش بالایی در تامین پروتئین دارد. بیشتر اوقات عدم‌آگاهی مردم منجر به مصرف بیش از اندازه کربوهیدارت می‌شود. مثلا خیلی‌ها نمی‌دانند که ارزش پروتئین جوجه‌کباب که غذایی گران به‌حساب می‌آید 70 است درحالی‌که سیب‌زمینی و تخم‌مرغ ارزشی معادل100 دارد.

نگاه کل نگر به سلامت نداریم

سوء‌تغذیه روی کلان نیز دارد. به گفته ربابه شیخ‌الاسلام‌، مدیر مؤسسه تغذیه سلامت و توسعه سوء‌تغذیه فرایندی است که از بی‌کفایتی کسانی که نگاه کلان به سلامت کشور ندارند شکل می‌گیرد. وی در گفت‌و‌گو با همشهری گفت: سوء‌تغذیه ناشی از شرایطی است که افراد به‌دلیل ناآگاهی به بدن خود برای تامین منابع غذایی ضروری کمک نمی‌کنند. سوء‌تغذیه در بالغین با چاقی‌های افراطی و یا با کمبود مواد غذایی خود را نشان می‌دهد. در علم تغذیه آنچه اهمیت دارد سیری سلولی است به این معنا که مواد غذایی مختلف که طبیعت در اختیار انسان گذاشته و بیشتر آن منشأ خاکی دارد به سلول‌های بدن برسد. از آنجا که ما نمی‌توانیم مواد غذایی را درست انتخاب کنیم دچار بیماری‌هایی مانند کم‌خونی ناشی از فقر آهن، گواتر، ضعف در بینایی و یادگیری و... می‌شویم.

وی افزود: درست است که تغذیه عملی دیرینه است اما درست تغذیه کردن نیاز به آموزش، تولید مواداولیه و آشپزی سالم دارد. به‌نظر می‌رسد مسئولان مستقیم و غیرمستقیم سلامت، مسئله تغذیه را رها کرده‌اند. اگر می‌دانستیم آبیاری سبزی خوردن با آب‌های آلوده صنعتی منجر به چه بیماری‌های خطرناکی می‌شود شاید این کار را نمی‌کردیم.
وی با اشاره به اینکه ما حق نداریم کودی را به زمین اضافه کنیم که علاوه بر اینکه سلامت مردم را به خطر می‌اندازد، زمین و آب را نیز آلوده می‌کند، گفت: وقتی آموزش‌های لازم به مردم برای تامین غذای سالم برای جلوگیری از بیماری و سوء‌تغذیه در جهت خودمراقبتی داده نمی‌شود، باید منتظر افزایش آسیب‌های جسمی باشیم. هم‌اکنون ما شاهد سوء‌تغذیه در مدارس هستیم. خیلی از بچه‌ها بدون صبحانه سالم به مدرسه می‌روند. دولت هم که بودجه تامین غذای سالم را برای بچه‌ها  ندارد. تامین حقوق پرسنل برای آموزش و پرورش و وزارت بهداشت موفقیت به‌حساب می‌آید. کشوری نداریم که مثل ژاپن بتواند ذائقه کودکان را با اصلاح تغذیه در مدارس تغییر دهد. در این کشور به‌دلیل وجود فرهنگ غذایی که در آن مواد غذایی به‌صورت نمک‌سود مصرف می‌شود، فشار خون شایع است که با تغییر ذائقه دانش‌آموزان این بیماری کنترل شده و علاوه بر آن با بهبود مصرف ریزمغذی‌ها کودکان قدبلند‌تر، با هوش نسبی بالاتر تربیت شده‌اند، ضمن اینکه این کودکان نحوه تهیه غذای سالم را نیز یاد گرفته‌اند. متأسفانه ما کودکان را رها کرده‌ایم و آموزش صحیحی هم به والدین نمی‌دهیم.
وی با اشاره به اینکه آماری در مورد منشأ اقتصادی یا فرهنگی بروز سوء‌تغذیه در کشور نداریم گفت: آن زمان که مواد غذایی به وفور و ارزان بود نیز سوء‌تغذیه ناشی از پرخوری، ناترازی تغذیه‌ای و کمبود مواد غذایی داشتیم. در اقلیم‌های جنوبی ایران سوء تغذیه ناشی از کمبود مواد غذایی است. ضمن اینکه بخشی از جمعیت در مکان‌هایی که ما به عنوان محروم می‌شناسیم، به مواد غذایی دسترسی دارند ولی دچار ناترازی تغذیه‌ای ناشی از نا‌آگاهی هستند. اگر سیاستگذارهای ما معتقدند شکر زیاد بد است، باید مثلا به کارخانه‌های تولید‌کننده نوشابه دستور بدهند ۱۰ درصد میزان مصرف شکر را کم کنند یا با افزایش مالیات، قیمت محصول را افزایش دهند. از سوی دیگر با تأکید بر تعهد صدا و سیما تغذیه سالم را به مردم آموزش دهند. صدا و سیما محل تبلیغ قابلمه شده است و در کنار آشپز مبلغ، کارشناس تغذیه‌ای وجود ندارد که مثلا به مردم غذاهای ارزان و عوامل رفع سوء‌تغذیه کودکان را آموزش دهد.

 در این گزارش تلاش برای ارتباط با مسئولات دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت به نتیجه نرسید و آماری از عملکرد این دفتر در اختیار همشهری قرار داده نشد.