گپ
یارشاطر مسائل و موضوعات فرهنگ ایرانی را جهانی کرد
گفت‌و‌گو با عبدالحسین آذرنگ درباره دانشنامه ایرانیکا و احسان یارشاطر
مرتضی کاردر/روزنامه‌نگار
احسان یارشاطر یکی از شخصیتهای فرهنگی معاصر ایران بود که نقشی جدی در شکل‌گیری برخی نهادهای فرهنگی و دایرة‌المعارف‌نویسی در ایران داشت. نام یارشاطر با دانشنامه ایرانیکا گره خورده است؛ پیش از این، او با تأسیس «بنگاه ترجمه و نشر کتاب» سبب ترجمه بسیاری از آثار مهم فرهنگ جهان به زبان فارسی شد. همچنین او مدیریت و سردبیری مجله «راهنمای کتاب» را که از سال 1337 تا 1357 منتشر می‌شد، عهده‌دار بود. یارشاطر سرویراستاری مجموعه تاریخ ادبیات ایران را نیز عهده‌دار بوده است؛ مجموعه‌ای 18 جلدی که به همت شماری از ایران‌شناسان به زبان انگلیسی تدوین شده است. یارشاطر دهم شهریور ماه در 98 سالگی در نیویورک درگذشت. با عبدالحسین آذرنگ، نویسنده و مترجم که سابقه سال‌ها دانشنامه‌نگاری و ویراستاری علمی دانشنامه‌های گوناگون را در کارنامه‌اش دارد، درباره یارشاطر و جایگاه او در فرهنگ معاصر ایران گفت‌و‌گو کرده‌ایم.
مدخل‌های اندکی از دانشنامه ایرانیکا به فارسی ترجمه شده است. آنچه ما در سال‌های اخیر از ایرانیکا شنیده‌ایم یکسره ستایش است از کسانی که دانشنامه را نخوانده یا حتی شاید آن را تورق نکرده باشند. به‌عنوان کسی که سال‌ها تجربه دانشنامه‌نگاری دارد ارزیابی‌تان از دانشنامه ایرانیکا چیست؟
ایرانیکا اثر بسیار مهمی است که فرهنگ و تمدن ایران را به زبان انگلیسی معرفی می‌کند. شما کمتر کشوری را پیدا می‌کنید که چنین دانشنامه‌ای برای فرهنگ و تمدن خودش به زبان انگلیسی داشته باشد. احسان یارشاطر با استفاده از اعتبار و مناسبات خودش از بهترین خاورشناسان دنیا برای این دایرة‌المعارف استفاده کرد. او با ایرانیکا مسائل و موضوعات فرهنگ و تمدن ایرانی را جهانی کرد. احسان یارشاطر با دایرة‌المعارف ایران و اسلام و بعد دانشنامه ایرانیکا و غلامحسین مصاحب با دایرة‌المعارف فارسی، حق بزرگی به گردن فرهنگ و تمدن ایران دارند. امیدوارم روزی همه مجلدات دانشنامه ایرانیکا به زبان فارسی ترجمه شوند.
وقتی در مقام مقایسه بین دایرة‌المعارف فارسی مصاحب و دایرة‌المعارف ایران و اسلام قرار می‌گیریم کدامشان پیشی می‌گیرد؟
دایرة‌المعارف مصاحب یک دایرة‌المعارف عمومی است و دایرة‌المعارف ایران و اسلام یک دایرة‌المعارف تخصصی. برای همین نمی‌توان این دو را با هم مقایسه کرد. اما در دانشنامه‌نگاری کسی به دقت و تسلط زنده‌یاد دکتر غلامحسین مصاحب در معاصران نیامده است. با این حال دانشنامه ایرانیکا را نباید با دانشنامه‌های فارسی مقایسه کرد چون هم از جهت روش و هم از نظر نویسندگان یک دانشنامه بین‌المللی است که باید آن را با نمونه‌های جهانی دیگر مقایسه کرد.
یکی دیگر از کارهای یارشاطر در سال‌های دور، بنیان گذاشتن بنگاه ترجمه و نشر کتاب و مجله راهنما کتاب بود. تأثیر بنگاه ترجمه و نشر در ترجمه آثار مهم فرهنگ جهان و نیزکیفیت کتاب‌سازی در ایران چه بود؟ مجله راهنمای کتاب چه جایگاهی در میان مطبوعات فارسی دارد؟
ایده اصلی بنگاه ترجمه و نشر کتاب از محمدعلی فروغی و سیدحسن تقی‌زاده بود؛ ایده‌ای که کتاب‌ها و متون کلاسیک جهان به زبان فارسی ترجمه شوند. یارشاطر این ایده را عملی و بنگاه ترجمه و نشر را تأسیس کرد. بنگاه ترجمه و نشر در زمان خودش تحول بسیار بزرگی در نشر ایران ایجاد کرد. بنگاه ترجمه و نشر کتاب و انتشارات فرانکلین سبب شدند که آثار بسیاری به زبان فارسی ترجمه شود و در آشنایی ایرانیان با فرهنگ و ادبیات دنیا تأثیر بسیاری داشتند.
مجله راهنمای کتاب هم یکی دیگر از کارهای ماندگار احسان یارشاطر بود که نزدیک به 30سال منتشر شد. البته باید بگویم که یارشاطر این مجله را بنیان گذاشت ولی در سال‌های بعد ایرج افشار بود که به‌عنوان دستیار سردبیری آن را ادامه داد. این مجله نیز تأثیر بسیاری در معرفی کتاب‌ها به زبان فارسی داشت و شماری از بزرگ‌ترین شخصیتهای معاصر از نویسندگان این مجله بودند.
اتفاقا پرسش دیگر من این است که یارشاطر را باید بیشتر یک سیاستگذار فرهنگی و بنیانگذار و مؤسس نهادها و مجله‌ها و دانشنامه‌ها بدانیم یا یک شخصیت صاحب‌نظر در حوزه فرهنگ و ادبیات و تمدن ایران؟
یارشاطر همه اینها بود؛ سیاستگذار، برنامه‌ریز، مدیر، پژوهشگر و صاحب قلم. یارشاطر ادبیات فارسی خوانده بود و با دیدگاه‌های جدید در ادبیات نیز آشنایی داشت. در عین حال دکتری زبان‌شناسی داشت و ذهنیتش با استادان سنتی ادبیات فارسی فرق می‌کرد. مجموعه این ویژگی‌هاست که احسان یارشاطر را از دیگران متمایز می‌کند و جایگاهی یگانه در فرهنگ ایران به او می‌بخشد. هرجا حضور یارشاطر را می‌بینیم نگاه فراخ او نیز حاکم است.
در همینه زمینه :
