شرح این هجران

زهرا رستگارمقدم

مهاجرت چنان‌که از اسمش می‌آید با دوری غمباری همراه است و به همین‌خاطر هیچ نوع مهاجرتی دوست‌داشتنی نیست مگر مهاجرت پرندگان؛ دسته‌هایی از نقطه‌های سیاه که مقابل چشمانمان در پس‌زمینه آبی روشن می‌رقصند و با شکل‌های ناشناخته‌ای به بازی‌مان می‌گیرند، هجوم می‌آورند و بی‌آنکه نگران باشیم، شهر برایشان آغوش باز‌می‌کند.  اما مهاجرت آدم‌ها قصه دیگری دارد.

صف اول مهاجران: تجار ایرانی

در تاریخ معاصر، مهاجرت ایرانی‌ها در اواخر قرن 19 و اوایل قرن بیستم بیشتر شد. در سال‌های ۱۸۵۰ عده‌ای، به‌ویژه ساکنان آذربایجان، برای کار و درآمد به روسیه تزاری مهاجرت کردند. البته امروزه این شیوه منسوخ شده و باید دلایل دیگری برای مهاجرت درنظر گرفت؛ مثلا تخصص، مگر اینکه سرمایه کافی برای درآمد و کار داشته باشید. اما در آن دوران با وجود اینکه اکثر این مهاجران با فکر بازگشت مجدد به وطن عازم روسیه شده بودند، در آستانه جنگ جهانی اول تعداد ایرانیان ساکن در این کشور را حدود نیم‌میلیون نفر برآورد کرده‌اند که بیشتر در شهرهای باکو، ایروان و تفلیس ساکن بودند. در قرن نوزدهم تعداد زیادی از تاجران ثروتمند به استانبول و ازمیر رفتند و به بهانه همین تجارت در آنجا ساکن شدند.

 1921 نیز تجاری به عراق رفتند و توانستند با همین سرمایه‌ای که داشتند در 2 شهر کربلا و نجف زندگی کنند. البته این اتفاق مربوط به تاریخی پیش از تشکیل دولت عراق می‌شود. ایرانیان در این مناطق از نفوذ و قدرت بسیار برخوردار شدند. در نیمه دوم قرن نوزدهم نیز کشورهای حوزه خلیج‌فارس به یکی از مناطق مورد توجه مهاجران ثروتمند ایرانی تبدیل شد. اواخر قرن نوزدهم این تجار به کشورهای کویت، بحرین، قطر و حتی عربستان سعودی مهاجرت کردند. از سوی دیگر دبی برای آنها به‌عنوان یکی از کشورهای مهم خلیج‌فارس برای کسب درآمد تبدیل شد. تابستان ۱۹۷۸ تا زمستان ۱۹۷۹ افرادی که در این دوره ایران را ترک کردند به نوعی با رژیم پهلوی در ارتباط نزدیک بودند(وزرا، مقامات عالی‌رتبه دولتی، نزدیکان خانواده پهلوی و ...). این افراد را نیز می‌توانیم مهاجران اجبار یا تاجران بالقوه بدانیم که سرمایه‌ها را به بیرون منتقل کردند و چاره‌ای ... از این برای خود سراغ نداشتند.

مهاجران تحصیلی؛ پیشگامان مکتب فرار

شاید کم‌هزینه‌ترین مهاجرت را بتوان مربوط به گرفتن تخصص‌های شغلی دانست. معمولا در این نوع مهاجرت که به مهاجرت تحصیلی و گرفتن تخصص معروف است، کشورهای مهاجرپذیر براساس سن، تحصیلات، سابقه کار و سطح زبان به درخواست‌کنندگان اقامت می‌دهند. در این نوع ارزیابی باید به نمره مدنظر رسید؛ مهاجرت‌هایی که از قبل مشروطه در ایران رایج بوده و بسیاری از جوانان برای گرفتن مدرک به فرنگ عزیمت می‌کردند. اما پس از انقلاب اسلامی بخش عمده‌ای از مهاجران ایرانی با کمک ساکنان ایرانی‌تبار این کشورها بود که توانستند به اروپای غربی و آمریکا سفر کنند. پس از جنگ دوم جهانی، آمریکای شمالی مقصد اصلی محسوب می‌شد. با وجود این بخش عمده‌ای از ایرانیان قصد اقامت دائم در آمریکا را نداشتند و با ویزای دانشجویی یا توریستی به آنجا مسافرت می‌کردند. اواسط دهه80  با شروع جنگ تحمیلی میان ایران و عراق، جوانانی که به طبقه متوسط و نسبتا مرفه و شهرنشین تعلق داشتند، با توسل به شیوه‌های مهاجرت تحصیلی، از ایران مهاجرت کردند.

مهاجرت استیصال؛ ازدواج و پناهندگی

ازدواج شاید یکی از عجیب‌ترین راه‌های مهاجرت و پناهندگی از بدترین شیوه‌های آن است. در این دو شیوه علاوه بر خطرات زیادی که مهاجران را تهدید می‌کند، به ثمر نشستن آن سفر نیز اعتماد کردنی نیست. از سوی دیگر بیشترین مهاجرت‌های سال‌های اخیر که منجر به مرگ بسیاری شده از همین طریق بوده است؛ البته این راه نیز بی‌سابقه نیست. 

شاید کم‌هزینه‌ترین مهاجرت را بتوان مربوط به گرفتن تخصص‌های شغلی دانست. معمولا در این نوع مهاجرت که به مهاجرت تحصیلی و گرفتن تخصص معروف است، کشورهای مهاجرپذیر براساس سن، تحصیلات، سابقه کار و سطح زبان به درخواست‌کنندگان اقامت می‌دهند