بازی در زمین هیتلر

نورا عباسی 

جنگ جهانی دوم به تاریخ ایرانی‌ها در نهمین روز شهریور سال 1318هجری شمسی، فرسنگ‌ها دورتر از خطوط مرزی ایران آغاز شد و رضاشاه و دولتمردانش تلاش کردند تا با صدور بیانیه‌های مختلف، خود را از این درگیری‌ها دور نگه‌دارند.

تلاش رضاشاه برای وارد نشدن به این جنگ در حدی بود که درست فردای شروع جنگ، محمود جم در قامت نخست‌وزیر ایران بیانیه‌ای مبنی بر بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی دوم صادر کرد؛«در این موقع که متأسفانه جنگ در اروپا مشتعل گردیده است، دولت شاهنشاهی ایران، به­‌موجب این بیانیه، تصمیم خود را به اطلاع عموم می‌رساند که در این کارزار بی‌طرف مانده و بی‌طرفی خود را محفوظ خواهد داشت». اما گذر زمان نشان داد که تلاش رضاشاه برای رویگردانی از بحبوحه آن روزهای دنیا چندان پایدار نماند.

از سال1318تا سال1320 این آلمان‌ها بودند که در زمین دشمن پیشروی قابل‌توجهی داشتند. پیشروی آلمان‌ها هر چند موجب نگرانی جناح مقابل- انگلیس، فرانسه، آمریکا و شوروی- شد اما ایران را به برد آلمان‌ها امیدوار کرد و همان ماه‌های اول شروع جنگ، احمد متین‌دفتری- چهره‌ طرفدار دولت آلمان- به‌جای محمود جم بر کرسی نخست‌وزیری تکیه زد.

این اقدام هرچند نقطه شروع چرخش ایران به سمت آلمان بود اما آن‌قدر که باید، سیاستمداران شوروی و انگلیس را در مقابله با ایران درگیر خود نکرد و برای یافتن دلیل حمله به ایران باید چند قدم در تاریخ آن سال‌ها جلوتر برویم. پررنگ شدن حضور کارشناسان آلمانی در ایران، نکته‌ای بود که در تیر و مرداد سال 1320واکنش رسمی شوروی و انگلیس را در پی داشت، این دو کشور ضمن ابراز نگرانی از حضور جاسوسان آلمانی در ایران، خواهان اخراج هر چه سریع‌تر آنها از سوی رضاشاه شدند.

ایران در برابر دو اولتیماتوم انگلیس و شوروی ترجیح داد تا باز هم جانب آلمان را بگیرد و با رد اتهام جاسوسی نسبت به آلمانی‌های حاضر در ایران، در زمین هیتلر و نیروهایش بازی کند.

پس از رد هشدار انگلیس و شوروی، این دو کشور فرصت را مناسب دانستند تا برای پیشبرد منافعشان در جنگ، ضربه شستی به ایران نشان دهند، برای رسیدن متفقین به خواسته‌هایشان و عقب راندن نیروهای آلمان از شوروی چه بهانه‌ای بهتر از جاسوسان آلمانی در ایران!

ایران زمانی برای متفقین (انگلیس، فرانسه، آمریکا و شوروی) اهمیت یافت که سربازان هیتلر بیش از پیش در خاک شوروی پیشروی کرده بودند و از نظر متحدان شوروی، تنها راه سریع برای کمک به نیروهای استالین، مسیر راه‌آهنی بود که در ایران از خلیج‌فارس شروع و به دریای خزر وصل می‌شد. در واقع تمایل ایران به آلمان‌ها، بهانه‌تراشی متفقین در مورد حضور نیروهای آلمانی در ایران و قرار گرفتن ایران در جایگاه مسیری امن برای انتقال کمک به شوروی، عواملی بودند که در سال‌های1320دست به‌دست هم دادند تا فضا برای کشاندن جنگ جهانی دوم به داخل مرزهای ایران مهیا شود.