گیاهان دارویی؛ گزینه فراموش‌شده ارزآوری

طبیعت ایران با آنکه روی کمربند خشک و نیمه‌خشک زمین واقع شده،اما این طبیعت از قابلیت‌‌های بسیار فراوانی برخوردار است. تاکنون 8 هزار و 425 گونه گیاهی در منابع طبیعی ایران شناسایی شده که طبق بررسی علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، 2هزار و 300 گونه از این گیاهان دارای خواص دارویی هستند ولی هنوز از این ظرفیت، بهره کافی برده نشده و در اغلب موارد به خام‌فروشی یا فرآوری سنتی (عرق‌گیری) بسنده شده است.
به گزارش ایرنا، امروزه به‌رغم فراوانی داروهای شیمیایی، استفاده از گیاهان دارویی در حال افزایش بوده و تولید و تجارت این گیاهان رقم قابل ملاحظه‌ای را به‌خود اختصاص داده است.

براساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)، ارزش تجارت جهانی گیاهان دارویی که اکنون در حدود 100میلیارد دلار در سال است، در سال ٢٠٥٠ میلادی به رقم 5 تریلیون دلار خواهد رسید. کشور ایران با داشتن 11اقلیم از 13اقلیم جهان و دارا بودن تنوع گیاهی بیشتر از قاره اروپا، هم‌اکنون فقط 600میلیون دلار از تجارت جهانی گیاهان دارویی را به‌خود اختصاص داده است که از این مقدار نیز بخش عمده‌ای مربوط به صادرات زعفران به میزان حدود 450میلیون دلار است.

صادرات خام گیاهان دارویی

معاون پژوهشی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع در گفت‌وگو با ایرنا با اشاره به اینکه صادرات خام و فله‌ای گیاهان دارویی یک تهدید بسیار جدی است، گفت: اغلب این محصولات از طبیعت برداشت شده و بدون استانداردهای لازم به خارج از کشور صادر می‌شود.
 فاطمه سفیدکن تصریح کرد: در سال‌های اخیر، خشکسالی، افزایش دما و دخل و تصرف غیراصولی در طبیعت از عوامل مهمی بوده که باعث کاهش تنوع ژنتیک ما در طبیعت شده است. به این عوامل برداشت بی‌رویه گیاهان برای صادرات خام و فله‌ای هم اضافه شده و روند کاهش تنوع ژنتیک را سرعت بخشیده است. وی افزود: صادرات خام و فله‌ای گیاهان دارویی به منزله فروش منابع و ذخایر ژنتیک ما به ارزان‌ترین قیمت ممکن است که علاوه بر ایجاد مشکلات، نفع چندانی را هم عاید کشور نمی‌کند. باریجه و آنغوزه از مهم‌ترین اقلام صادراتی ما در حوزه گیاهان دارویی است که همچنان برداشت آنها از طبیعت انجام شده و صادرات ما هم به‌صورت خام صورت می‌گیرد. به گفته این کارشناس، تلاش‌هایی برای کنترل و نظارت روی صادرات برخی گیاهان دارویی انجام شده و به‌طور مثال سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، دستورالعمل‌هایی صادر کرده که برداشت و صادرات برخی گیاهان دارویی غیرمجاز اعلام شده است، اما این دستگاه آنطور که باید و شاید، سازوکار نظارت بر این موضوع را ندارد. معاون پژوهشی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع افزود: اگر صادرات به‌صورت غیرقانونی انجام گیرد یا محصولات به عطاری‌ها یا به صنایع داخلی فروخته شود، هیچ کنترلی نمی‌توان روی برداشت بی‌رویه و صادرات خام داشت.

فرآوری‌نشدن؛ مشکل صادرات

رئیس اتحادیه انجمن‌های علمی گیاهان دارویی ایران هم مهم‌ترین مشکل صادرات گیاهان دارویی ما را فرآوری‌نشدن گیاهان اعلام کرد و گفت: درصورت ایجاد فرآوری، علاوه بر افزایش ارزش افزوده، شاهد اشتغال بیشتر هموطنان خواهیم بود.
 محمدباقر رضایی، تنوع تولیدات و افزایش درآمدهای ارزی را از دیگر مزایای صادرات فرآوری‌شده گیاهان دارویی اعلام کرد و افزود: در این شرایط سرمایه‌گذاران هم رغبت بیشتری برای حضور در این بازار خواهند داشت. وی تأکید کرد که برطرف‌شدن مشکلات تولید و صادرات گیاهان دارویی نیاز به عزم ملی داشته و فقط با یک وزارتخانه نمی‌توان این مشکلات را برطرف کرد.
رضایی افزود: برای توسعه کار و استفاده بهینه از این سرمایه ملی باید از ظرفیت مراکز دانشگاهی، علمی و تحقیقاتی به نحو مطلوب بهره برد تا علاوه بر رشد و شکوفایی فعالیت‌های این حوزه، شاهد حضور قوی در بازارهای بین‌المللی و کسب سهم مناسب از این بازار باشیم.
رئیس اتحادیه انجمن‌های علمی گیاهان دارویی ایران تأکید کرد: هم‌اکنون اغلب صادرات گیاهان دارویی از عرصه‌های طبیعی برداشت می‌شود که این موضوع می‌تواند مشکلاتی را به بار آورد.
به‌گفته رضایی، تا چند سال پیش، گیاهان دارویی فقط از عرصه‌های طبیعی برداشت می‌شد و به همین دلیل ارگانیک بود و کشورهای خارجی هم خواهان این محصولات بودند اما در سال‌های اخیر مقداری تولید زراعی در این زمینه انجام شد که از کیفیت محصولات کاست.
وی بر لزوم کاشت، داشت و برداشت مکانیزه گیاهان دارویی تأکید کرد و گفت: این کارها باید به‌صورت مکانیزه انجام شود. با این اقدامات محصول اقتصادی می‌شود و وقتی محصول اقتصادی شد کشاورزان با رغبت بیشتری اقدام به تولید گیاهان دارویی می‌کنند. رضایی به درگیر بودن کشورهای صادرکننده عمده گیاهان دارویی مانند یمن و مصر، اشاره کرد و افزود: هم‌اکنون بهترین فرصت است تا بتوانیم سهم بیشتری از بازار بین‌المللی گیاهان دارویی را به‌دست آوریم.

راهکاری برای حفاظت از منابع طبیعی

مجری طرح توسعه گیاهان دارویی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری و عضو ستاد گیاهان دارویی کشور در معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری با اشاره به شناسایی 2300گونه گیاه دارویی در کشور به همشهری گفت: گیاهان دارویی یکی از قابلیت‌های بسیار مهم برای مقابله با چالش‌های ناشی از اشتغال مبتنی بر جنگل و مرتع است که توسعه و احیای آن می‌تواند علاوه بر رونق اقتصاد جوامع محلی فشار بر منابع طبیعی را کاهش دهد؛ ضمن آنکه می‌تواند بستری را برای اشتغال خیل عظیم فارغ‌التحصیلان رشته‌های کشاورزی و منابع طبیعی فراهم سازد.

فریبرز غیبی با تأکید بر قابلیت‌های گیاهان دارویی در ایجاد اشتغال تصریح کرد: سندی به نام سند توسعه گیاهان دارویی و طب سنتی در ستاد گیاهان دارویی، تهیه و به دستگاه‌های ذیربط ابلاغ که طی آن تکلیف دستگاه‌های مرتبط درخصوص گیاهان دارویی مشخص شد؛ مثلا وزارت جهاد کشاورزی در طول برنامه ششم توسعه براساس همین سند، مکلف شده است که سطح زیرکشت گیاهان دارویی را در اراضی زراعی و مستثنیات (عرصه‌های متعلق به مردم) از 170هزار هکتار موجود تا سال1404به حدود 500هزار هکتار توسعه دهد.  آنطور که این مقام مسئول در سازمان جنگل‌ها و مراتع می‌گوید، یکی از بندهای سند ملی گیاهان دارویی، کاهش برداشت از عرصه‌های منابع طبیعی است تا فشارهای ناشی از تغییر اقلیم، خشکسالی و بهره‌برداری بی‌رویه از عرصه‌های منابع طبیعی کاهش یابد. برای دستیابی به این هدف سازمان جنگل‌ها، مراتع و ‌آبخیزداری کشور ذیل برنامه مدیریت، احیا و توسعه گیاهان دارویی ملزم به احیا و توسعه گیاهان دارویی در 100هزار هکتار از عرصه‌های طبیعی کشور شده است؛ یعنی تا پایان برنامه ششم توسعه هر سال باید 20هزار هکتار از این عرصه‌ها زیرکشت گیاهان دارویی برود.
 غیبی در پاسخ به این پرسش که احیا و توسعه گیاهان دارویی تا چه اندازه در حفاظت از منابع طبیعی کارساز است؟ گفت: یکی از معضلات بزرگی که اکنون سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور با آن مواجه است، حضور دام بیش از ظرفیت مجاز در مراتع و اراضی زیراشکوب (اراضی منتهی به جنگل) است. طبق آمار به‌طور متوسط 2/2دام مازاد بر ظرفیت در این عرصه‌ها وجود دارد؛ به همین دلیل، سازمان جنگل‌ها و مراتع تلاش می‌کند که جایگزین مناسبی برای معیشت دامداران پیدا کند تا دام در مراتع به تعادل مورد نظر برسد. با همین رویکرد استفاده از ظرفیت کشت، احیا و توسعه گیاهان دارویی در طرح‌های مرتع‌داری، جنگلداری و مهار بیابان‌زایی در دستور کار سازمان قرار دارد که علاوه بر اشتغال، درآمد مناسبی برای جوامع محلی و ذی‌حقان عرصه هم ایجاد می‌کند.