خداحافظی با جراحی مغز

 ساسان شادمان منفرد | روزنامه‌نگار

یک لحظه تصور کنید برای درمان پارکینسون، افسردگی شدید یا صرع به‌جای عمل جراحی مغز فقط یک آمپول به بیمار تزریق شود با تراشه‌های میکروسکوپی از راه خون راه‌شان را به مغز پیدا کنند، روی سلول‌های عصبی بنشینند و شروع به درمان کنند؛ این همان دنیایی است که فناوری تازه‌ای به نام سیرکولاترونیکس (Circulatronics) وعده‌اش را می‌دهد. البته این فناوری که شبیه داستان علمی‌تخیلی است تا رسیدن به بیمار واقعی چالش‌های مهمی پیش رو دارد.

سیرکولاترونیکس چیست؟
در تازه‌ترین پژوهش‌ها در آمریکا دانشمندان روی نوعی ایمپلنت مغزی بدون جراحی کار کرده‌اند که آن را «سیرکولاترونیکس» نامیده‌اند. در این روش به‌جای اینکه جمجمه باز شود و الکترودها مستقیم روی مغز گذاشته شوند، تراشه‌های بیوالکترونیکی بسیار کوچک ساخته می‌شوند. این تراشه‌ها همراه سلول‌های سیستم ایمنی یا در قالب ذرات ریز قابل تزریق وارد خون و به‌سمت نواحی ملتهب یا بیمار در مغز هدایت می‌شوند و آنجا می‌توانند سیگنال الکتریکی درمانی بفرستند یا در آینده حتی دارو را به‌صورت هوشمند آزاد کنند. به بیانی ساده‌تر، به‌جای یک «عمل مغز پرخطر» شبکه‌ای نامرئی از تراشه‌های میکروسکوپی داریم که از داخل بدن به مغز می‌رسند و کارشان را می‌کنند.

تراشه‌ها چگونه کار می‌کنند؟
پژوهش‌های چند سال اخیر روی الکترونیک تزریقی (syringe-injectable electronics) و تراشه‌های بی‌سیم بسیار کوچک نشان می‌دهد که می‌شود ساختارهای الکترونیکی فوق‌نازک را با سوزن به بافت مغز تزریق کرد. این تراشه‌ها بعد از تزریق باز می‌شوند و مثل یک توری بسیار نرم در بافت مغز جا می‌گیرند و می‌توانند فعالیت الکتریکی نورون‌ها را بخوانند و پالس‌های الکتریکی اصلاح‌کننده بفرستند. در برخی طرح‌ها، مواد قابل‌تجزیه زیستی ساخته می‌شوند تا بعدا در بدن حل شوند و باقی نمانند.

وضعیت کلی ایران در زمینه ایمپلنت و فناوری مغز
طبق گزارش‌ها، ایران از حدود یک دهه پیش در زمینه ایمپلنت‌های مغزی و علوم شناختی جزو ۲۵کشور فعال دنیا معرفی و در این رابطه مقالات متعددی در زمینه ایمپلنت‌های کلاسیک، سیستم‌های ثبت سیگنال مغزی و فناوری‌های مرتبط منتشر شده است. همچنین در سال‌های اخیر پژوهشگران ایرانی روی تشخیص بیماری‌های مغزی با کمک هوش مصنوعی و فناوری‌های نوروتکنولوژی و استارت‌آپ‌های مرتبط با مغز و اعصاب کار کرده‌اند، یعنی از نظر علمی و تکنولوژیک ایران در فعالیت‌های مرتبط با نوروساینس و نوروتکنولوژی حضور دارد. با این حال، اکنون شواهدی وجود ندارد که نشان دهد در ایران فناوری تراشه‌های قابل‌تزریق برای درمان مستقیم مغز به‌طور عملی درحال اجرا یا نزدیک به کاربرد بالینی باشد. اما با توجه به سطح علمی ایران در نوروساینس احتمال فراوان وجود دارد در آینده‌ای نزدیک گروه‌هایی به این حوزه وارد شوند یا الان در مراحل ایده و پژوهش اولیه باشند.

چه بیماری‌هایی از این فناوری سود می‌برد؟
اگر این فناوری به مرحله بالینی برسد، می‌تواند در آینده برای این موارد استفاده شود:
 پارکینسون و اختلالات حرکتی
 تحریک دقیق نواحی عمیق مغز بدون کاشت جراحی الکترود
 افسردگی مقاوم به درمان
 تنظیم مدارهای مغزی درگیر در خلق و خو
 صرع
 تومورهای مغزی و بیماری‌های التهابی مغز