۷۰ هزار نفر در آغوش امید

 عفو معیاری ۱۴۰۴  یکی از گسترده‌ترین و نوآورانه‌ترین اقدام‌ها در چارچوب تحول و تعالی دستگاه قضایی است که در روزهای اخیر بازتاب گسترده‌ای در افکارعمومی داشته و پیامدهای مثبت چندوجهی آن همچنان مورد توجه رسانه‌ها و کارشناسان قرار گرفته است‌.
18شهریورماه‌ همزمان با میلاد پیامبراکرم(ص) و امام جعفرصادق(ع)‌ رهبر معظم انقلاب با درخواست رئیس دستگاه قضایی برای عفو و تخفیف مجازات(به‌صورت معیاری) جمعی از محکومان دادگاه‌ها موافقت کردند، اقدامی که براساس آن جمع زیادی از محکومان محاکم مختلف، ازجمله تعداد قابل‌ توجهی از محکومان امنیتی مشمول عفو شدند.
نکته محوری «عفو معیاری» شمول گسترده‌تر محکومان واجد شرایط «عفو» نسبت به گذشته است؛ موضوعی که از جنبه‌های سیاسی و اجتماعی اقدامی است تقریبا بی‌سابقه که از حیث «گستره شمول»، «شرایط زمانی» و همچنین «روش» ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد.

محاکم مشمول عفو و تخفیف
  محکومان سازمان تعزیرات حکومتی
  محکومان سازمان قضایی نیروهای مسلح
  محکومان دادگاه‌های عمومی و انقلاب
  نکته: شرط برخورداری از این عفو و تخفیف آن است که محکومیت افراد تا تاریخ 19شهریورماه 1404قطعیت یابد.

شرایط استفاده از عفو
  نداشتن بیش از یک فقره سابقه محکومیت کیفری قطعی تا درجه6
  عدم ‌ارتکاب جرم عمدی جدید مستوجب مجازات درجه یک تا ۶ در ایام تحمل حبس در حال اجرا یا در زمان مرخصی اعطایی
  نداشتن مدعی خصوصی یا شاکی یا جلب رضایت آنها یا جبران ضرر و زیان یا ترتیب پرداخت خسارت مدعی خصوصی و زیان‌دیده 
  نکته: معاونت در جرائم به استثنای «قتل عمدی»، به جلب رضایت شاکی خصوصی نیاز ندارد و مانع اعمال عفو نیست.

عفو و تخفیف شامل کدام محکومان می‌شود؟
  محکومان به حبس تا ۵سال در جرائم امنیتی که از زمان قطعیت حکم آنان بیش از ۵سال گذشته و به عللی تاکنون اجرا نشده ‌است (باشرط مندرج در بخشنامه).
  محکومان به حبس که در حال تحمل حبس و در زندان به ‌سر می‌برند(براساس 13بند مشخص‌شده در بخشنامه ابلاغی).
  محکومان پرداخت جزای نقدی (با توجه به 4بند مندرج در بخشنامه ابلاغی)
  تخفیف یک درجه از مجازات محکومان به اعدام فاقد سابقه کیفری مشابه(با در نظر گرفتن استثنائات مشخص‌شده در بخشنامه ابلاغی)
  کلیه محکومان به تحمل شلاق تعزیری

جرائمی که مشمول عفو و تخفیف نمی‌شود
  سرقت مسلحانه یا مقرون به آزار یا سارقانی که دارای سابقه محکومیت کیفری هستند
  جرائم مربوط به مواد مخدر و روان‌گردان به‌صورت مسلحانه یا عمده (با توجه به نکات مطرح در 
بخشنامه)
  خرید، فروش، توزیع و قاچاق سلاح گرم جنگی و مهمات
  جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی درجه۳ و بالاتر(با توجه به تبصره مندرج در بخشنامه)
  محکومانی که در زندان بر جرائم خود اصرار ورزیده یا مرتکب جرم جدیدی در زندان شده‌اند.
  آدم‌ربایی درصورت عدم‌ گذشت شاکی خصوصی یا چنانچه میزان محکومیت بیش از ۵سال حبس باشد.
  اسیدپاشی
  دایر کردن مرکز فساد و فحشا
  اختلاس و ارتشا، مگر آنکه تا پایان مهرماه ۱۴۰۴ رد مال و جزای نقدی را پرداخت کرده باشند.
  جرم کلاهبرداری درصورت عدم‌ جلب رضایت شاکی خصوصی یا عدم ‌رد مال
  جعل اسکناس و ضرب سکه تقلبی
  مباشرت، مشارکت یا معاونت در اخلال عمده یا کلان در نظام اقتصادی(با در نظر گرفتن استثنای مطرح‌شده در بخشنامه)
  قاچاق مشروبات الکلی موضوع بند «ت» ماده۲۲ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز
  جرائم مستوجب مجازات حدی

چرا عفو معیاری مهم است؟
کارشناسان بر این اعتقادند که «عفو معیاری» یک نوآوری کلیدی در ساختار قضایی ایران محسوب می‌شود که فراتر از عفوهای موردی و مصداقی، گام بلندی در مسیر تحقق «عدالت ترمیمی» است و از جنبه‌های مختلف حائز اهمیت است.
  مهلت زمانی: یکی از نکات شاخص قابل مشاهده در «عفو معیاری» موضوع «مهلت‌های زمانی» است که به‌صورت چهارگانه پیش‌بینی شده ‌است.
  کاهش جمعیت کیفری: عفو معیاری اخیر تأثیرگذاری ویژه بر کاهش جمعیت کیفری دارد و زمینه‌ساز کاهش آسیب به اشخاص و جامعه می‌شود.
  بازتاب بین‌المللی: نوآوری عفو معیاری به‌عنوان الگویی از «عدالت» و «رأفت اسلامی» بیش از هر چیز نشان‌دهنده جایگاه حقوق‌بشر در ساختارهای قضایی ایران است؛ جایگاهی که تجلی راهبردهای عدالت اسلامی به‌ حساب می‌آید.
  توجه به محکومان امنیتی: یکی دیگر از ویژگی‌های مهم عفو معیاری اخیر معطوف به این نکته است که برخلاف عفوهای گذشته، محکومان امنیتی نیز مدنظر قرار گرفته‌اند و به ‌گفته مسئولان مربوط، احتمالا حدود 70درصد از این نوع محکومان نیز مشمول عفو می‌شوند.
  شفافیت: یکی از امتیازات عفو معیاری ایجاد شفافیت در معیارها و شاخص‌هاست که شخص خاصی را در نظر ندارد و هرگونه شائبه مطرح در زمینه تبعیض را از میان می‌برد.
  شمول گسترده: گسترده بودن دایره مشمولان عفو و تخفیف در عفو معیاری برخلاف عفوهای سنتی، از مزیت‌های اقدام تحولی اخیر دستگاه قضایی به‌ حساب می‌آید.
  تغییر رویکرد اساسی: حرکت در مسیر «بازسازی اجتماعی» یکی دیگر از ویژگی‌های راهبردی عفو معیاری اخیر است که می‌توان گفت با گذر از صرف «تنبیه» و «کیفر دادن متهم»، «عدالت بازسازنده» را مد نظر قرار داده ‌است.

نقطه کانونی تحول تازه
نقطه تحول شاخص در زمینه عفو معیاری تفاوت‌های اساسی آن با رویه‌های گذشته براساس «عفو مصداقی» است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.

روند عفو مصداقی
  بررسی پرونده همه افراد واجد شرایط در کمیسیون‌های عفو استانی
  ارسال پرونده به کمیسیون مرکزی و بررسی مجدد
  انعکاس پیشنهاد عفو یا تخفیف مجازات محکوم طی نامه‌ای به ریاست قوه قضاییه درصورت موافقت اکثریت اعضای کمیسیون عفو مرکزی 
  بررسی مجدد و اعلام نظر رئیس قوه قضاییه درباره پرونده ارسالی
  تقدیم نامه درخواست عفو به دفتر مقام معظم رهبری 

روند عفو معیاری
  تدوین معیار‌ها و شاخص‌هایی با در نظر گرفتن نکات راهبردی، به‌جای بررسی همه پرونده‌ها قبل از پیشنهاد عفو
  گسترده‌تر شدن معیار‌ها نسبت به عفو مصداقی تا افراد بیشتری شامل عفو و تخفیف شوند.
  تقدیم معیارها و شاخص‌ها به دفتر رهبر معظم ‌انقلاب برای دریافت موافقت
  بررسی و اعلام مصادیق مشمول ازسوی محاکم مربوط، پس از دریافت موافقت رهبر معظم ‌انقلاب 

تفاوت‌های کلیدی
  در عفو معیاری پس از موافقت مقام معظم رهبری پرونده محکومان واجد شرایط بررسی می‌شود، درحالی‌که در عفو مصداقی قبل از اعلام به دفتر رهبری پرونده‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد.
  در عفو مصداقی از قبل مشخص است چه تعداد از محکومان مشمول عفو می‌شوند، اما در عفو معیاری از قبل مشخص نیست.
  عفو مصداقی بلافاصله پس از اعلام عفو قابلیت اجرا دارد، اما عفو معیاری بلافاصله بعد از ابلاغ عفو قابلیت اجرا ندارد، چراکه باید مصادیق شناسایی و تطبیق معیارها با مصادیق انجام شود.
  برخلاف عفو مصداقی، در عفو معیاری آمار افرادی که مشمول عفو و تخفیف می‌شوند بلافاصله مشخص نیست.


پیامدهای چندوجهی
به اذعان کارشناسان، اجرای «عفو معیاری» در ساختار قضایی ایران دارای پیامدهای سیاسی – اجتماعی ویژه‌ای است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.
  تقویت وحدت ملی: در شرایط اجتماعی پس از جنگ تحمیلی 12روزه، عفو معیاری اخیر، به‌ویژه با دربرگرفتن محکومان امنیتی، گامی بلند در مسیر تحقق «وحدت ملی» به‌ حساب می‌آید.
  پیام اقتدار: در روزهای اخیر کارشناسان بر این نکته تأکید داشته‌اند که عفو معیاری اخیر نماد اقتدار و ثبات امنیتی کشور است.
  تقویت سرمایه‌های اجتماعی: تجلی «رأفت اسلامی» و «عدالت» در عفو معیاری بی‌شک با ترمیم برخی شکاف‌های سیاسی زمینه‌ساز تقویت سرمایه‌های اجتماعی و در پی آن، انسجام اجتماعی روزافزون خواهد شد.
  بازتاب بین‌المللی: اقدام اخیر قوه قضاییه نشان‌دهنده یکی از وجوه «حقوق‌بشر اسلامی» است و خنثی‌کننده تبلیغات گسترده ایران‌هراسانه در سطح بین‌المللی خواهد بود.
  حمایت از خانواده‌ها: عفو معیاری اخیر با دایره شمول گسترده تأثیر بی‌بدیلی در تقویت بنیان خانواده زندانیان خواهد داشت و گامی راهبردی در حمایت از آنان به ‌شمار می‌رود.
  کاهش آسیب‌های اجتماعی: بازگشت تعداد قابل ‌توجهی از زندانیان به کانون خانواده‌ها بی‌شک بر کاهش آسیب‌های اجتماعی تأثیرگذار 
خواهد بود.
  تأثیرات اقتصادی: کاهش هزینه نگهداری زندانیان می‌تواند سبب آزاد شدن منابعی شود که برای پیشبرد پروژه‌های کلان، تقویت زیرساخت‌های پیشگیری از جرم و ارتقای کیفیت خدمات قضایی نیاز است.

تلاش برای پیاده‌سازی نظام حقوقی اسلام
حسن‌علی اخلاقی‌امیری-نماینده مجلس شورای اسلامی
رویه سنتی عفو در گذشته
فرایند عفو به این شکل بود:
گام اول: تشکیل یک گروه ویژه در قوه قضاییه برای بررسی پرونده‌ها‌
گام دوم: این گروه با بررسی ضوابط و شرایط، زندانیان مشمول عفو را شناسایی می‌کرد.‌
گام سوم: رئیس قوه قضاییه طی نامه‌ای رسمی به مقام رهبری، تقاضای عفو این افراد را ابراز می‌داشت.
گام چهارم: به این نامه، ضمیمه‌ای حاوی لیست اسامی زندانیان به شکل مکتوب اضافه می‌شد.
گام پنجم: این درخواست در نهایت توسط رهبری بررسی و در مناسبت‌های مذهبی و ملی برای تعدادی از آنان عفو اعطا می‌شد.
این رویه کاملا مطابق با قانون اساسی بود.

چرا باید زندانیان را کم کرد؟ فلسفه و ضرورت
هزینه‌های سرسام‌آور زندان‌
هزینه‌های مالی: تحمیل بار اقتصادی سنگین به دولت و جامعه
هزینه‌های روانی و معنوی: وارد شدن آسیب‌های جبران‌ناپذیر به شخص زندانی و خانواده او
تأثیرات منفی اخلاقی: زندانی کردن فرد به‌خاطر یک بدهی کوچک، می‌تواند او را به مسیرهای نادرست سوق دهد و اثرات تربیتی مخربی بر جای بگذارد.

عفو معیاری؛ یک گام مثبت به جلو
این طرح یک اقدام نوین و کارآمد برای حل مشکلات سیستم سنتی است.
هدف اصلی: کاهش تراکم جمعیت زندان‌ها و پیشگیری از عواقب منفی ناشی از حبس
مکانیسم اجرایی جدید‌
  تعیین معیار: قوه قضاییه ملاک‌ها و معیارهای دقیق برای عفو را تعیین و تدوین می‌کند.
  تأیید رهبری: این معیارها برای تصویب و تأیید نهایی به مقام معظم رهبری ارائه می‌شود.
  مصداق‌یابی: درصورت تأیید، نهادهای مربوطه در قوه قضاییه براساس آن معیارهای مشخص، به شناسایی و مصداق‌یابی می‌پردازند.
  اعطای عفو: در نهایت عفو برای محکومان واجد شرایط اعطا می‌شود.

مزایای این روش‌
  سرعت و شفافیت بیشتر: فرایند عفو با داشتن معیارهای شفاف، سریع‌تر و دقیق‌تر انجام می‌شود.
  کاهش بار کاری: از بررسی پرونده‌ها به‌صورت موردی و سال به سال جلوگیری می‌کند.
  نظام‌مند شدن: تصمیم‌گیری را براساس چارچوبی مشخص قابل اندازه‌گیری می‌کند.


عفو رویه‌ای خط بطلانی بر اعمال عفو سلیقه‌ای است
ابوالفضل ابوترابی-نماینده مجلس شورای اسلامی
مزیت اصلی: شفافیت و وضوح تکلیف
  اقدامی ابتکاری و مثبت: عفو معیاری یک طرح نوآورانه است.
  وضوح کامل: با تعیین ملاک و شاخصه‌های مشخص، همگان (زندانیان، خانواده‌ها و مجریان) به‌خوبی می‌دانند که شرایط و ضوابط عفو چیست و تکلیف هر شخص مشخص است.
  خلاصی از بوروکراسی پیچیده: در روش قدیم، فرایند پیشنهاد و اعمال عفو بسیار پیچیده و بوروکراتیک بود.
  کاهش تراکم کاری: سیستم قدیم باعث ازدحام و تراکم شدید پرونده‌ها می‌شد.
  صرفه‌جویی در منابع: نیروی انسانی وقت و انرژی زیادی‌ صرف شناسایی مصداقی و موردی افراد می‌کرد.
  کارایی بالاتر: در روش جدید، با وجود یک قالب و چارچوب مشخص، شناسایی مشمولان به سرعت و سهولت انجام می‌پذیرد.
  نتیجه این بخش: این فرایند هم کار مجریان را آسان‌تر می‌کند و هم برای جامعه مخاطب شفافیت به ارمغان می‌آورد.

حذف سلیقه و کاهش بار کمیسیون‌ها
  حذف رویه سلیقه‌ای: در روش فاقد معیار، سلایق و رویکردهای شخصی افراد درگیر در فرایند عفو، در تصمیم‌گیری دخالت داشت؛ زیرا ضابطه روشنی وجود نداشت.
  کاهش چالش‌ها: عفو معیاری این چالش بزرگ را به‌طور کامل برطرف می‌کند.
  کاهش صف‌های انتظار: این اقدام به کاهش قابل توجه صف‌های پشت کمیسیون عفو کمک شایانی می‌کند.
  کمک به خانواده‌ها: این شفافیت و سرعت در کار‌ می‌تواند به بهبود شرایط روانی و معنوی خانواده‌های زندانیان نیز کمک کند.

تصحیح یک تصور نادرست
افزایش تعداد عفوشدگان؟ نکته مهم این است که لزوما تعداد افراد رهایی‌یافته از زندان در این روش بیشتر از قبل نیست. این یک فرضیه است که باید در آینده مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.

فرایند کارآمدتر در عفو معیاری
محمدتقی نقدعلی-عضو کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس
تحول اساسی: از گذشته تا اکنون
روش قدیم (عفو موردی)‌
در گذشته عفو فقط در مناسبت‌های خاصی انجام می‌شد. در این روش یک فهرست محدود، معمولا شامل یک تا 2 هزار نفر از محکومان واجد شرایط تهیه می‌شد. این فرایند مقطعی و زمان‌بر بود و دامنه شمول محدودی داشت.
روش جدید (عفو معیاری)‌
اکنون با دستورالعمل جدید یک چارچوب دائمی و همیشگی ایجاد شده است. بر این اساس نیازی به ارائه فهرست‌های موردی برای تأیید در هر مناسبت نیست. درعوض قوه قضاییه به‌طور مستقل و در هر زمان از سال می‌تواند محکومانی را که واجد معیارهای مشخص هستند عفو کند. این تغییر، دامنه شمول عفو را به‌طور چشمگیری گسترده‌تر کرده است.

 مبانی و معیارهای عفو جدید
معیارهای کلیدی برای عفو‌
  نوع جرم ارتکابی
  مدت محکومیت گذرانده‌شده
  رفتار محکوم در دوران حبس

حوزه شمول‌ 
  این عفو شامل جرائم تعزیری می‌شود.

اهداف و آثار مثبت این تحول
اهداف کلان‌
  کارآمدسازی فرایند عفو و حذف بوروکراسی پیچیده
  گسترش دامنه شمول عفو به تعداد بیشتری از محکومان
  اجرای عدالت ترمیمی با تمرکز بر اصلاح و بازگشت به جامعه
  کاهش جمعیت زندان‌ها و تمرکز بر مجازات‌های جایگزین حبس

آثار مثبت‌
  اعطای فرصت دوباره به محکومان برای اصلاح و بازگشت به جامعه
  کاهش بار روانی و اجتماعی ناشی از حبس از دوش خانواده‌های محکومان
  تقویت اعتماد عمومی به نظام قضایی
  انعطاف‌پذیری نظام قضایی در پاسخ به نیازهای روز جامعه

عفو معیاری؛ گامی بزرگ در مسیر تقویت سرمایه اجتماعی
علیرضا سلیمی-عضو هیأت رئیسه مجلس

 اهداف و چرایی این طرح
تقویت اعتماد عمومی: نشان‌دهنده عزم نظام اسلامی برای حمایت از اصلاح و بازگشت محکومان به آغوش جامعه است.
کاهش بار زندان‌ها: به کاهش تراکم جمعیت کیفری و مشکلات ناشی از آن کمک می‌کند.
شفاف‌سازی و زدودن سلیقه: با تعیین ملاک‌ها و شاخصه‌های مشخص، تکلیف همه (زندانیان، خانواده‌ها و مجریان) را روشن ‌ و از اعمال سلیقه شخصی جلوگیری می‌کند.

 آمار و طیف مشمولان
تعداد پیش‌بینی‌شده مشمولان: براساس برآوردهای قوه قضاییه، بین ۶۰ تا ۷۰هزار محکوم مشمول این عفو خواهند شد.
گروه‌های مشمول (طیف گسترده)‌
  محکومان امنیتی
  مرتکبان جرائم اقتصادی عادی (غیراز موارد خاص)
  محکومان جرائم مالی در تعزیرات حکومتی
  برخی محکومان مالی دارای شاکی خصوصی (با شرایط مشخص)
  و دیگر گروه‌های محکوم که واجد معیارهای تعریف شده باشند.

 اثرات و فواید کلیدی
تأثیر بر فرد و خانواده‌
  امیدی بزرگ برای بازگشت به کانون خانواده
  فرصتی دوباره برای زندگی سالم و مشارکت در جامعه
  کاهش فشارهای روانی بر خانواده‌های محکومان
  تبدیل افسردگی و ناامیدی به شادی و انگیزه در میان بسیاری از خانواده‌ها
تأثیر بر اقتصاد و جامعه‌
  بهبود معیشت خانواده‌ها
  فعال شدن نیروی کار در حوزه تولید و کمک به اقتصاد کشور
  بازگرداندن نشاط و امید به جامعه
  کاهش هزینه‌های مالی برای نگهداری زندانیان

تأثیر بر نظام قضایی و اعتماد عمومی‌
  خنثی‌سازی آثار جنگ روانی و حاشیه‌سازی‌های مغرضانه علیه نهادهای نظام
  تقویت اعتماد عمومی به قوه قضاییه و نظام اسلامی
  کارآمدی و سرعت بخشی به فرایند عفو با کاهش بوروکراسی پیچیده گذشته