گزارشی از خریدوفروش رادیوهای خاطره‌انگیز در خیابان امام‌خمینی
صدای ما را از پشت شهرداری می‌شنوید
الهه بصیر
آدمی از همان آغاز آفرینش نه طاقت تنهایی را داشت و نه حوصله پرچانگی دیگری را؛ همین هم شد که رادیو را اختراع کرد تا هر زمان که دلش می‌خواهد پیچ آن را باز کند و سرگرم شود و هر زمان که دلش می‌خواست در لاک تنهایی خود فرو برود پیچ آن را ببندد و سکوت را مهمان فضا کند. این مختصر و مفیدترین تاریخچه‌ای است که درباره رادیو پیدا می‌کنید! البته اگر دلتان بخواهد می‌توانید بروید هر کتاب و مقاله و سایتی را که می‌شناسید
زیر و رو کنید تا با کلی جزئیات غیرضروری، اسمهای مطنطن، تاریخ‌های ریز و درشت و تحلیل‌های سنگین و سَمین، حسابی گیج و گول شوید و آخرش هم دوباره به این نتیجه برسید که آدمی از همان آغاز آفرینش نه طاقت تنهایی را داشت و نه حوصله پرچانگی دیگری را؛ همین هم شد که رادیو را اختراع کرد. البته اگر به جزئیات و اسم‌ها و تاریخ‌ها علاقه‌مند هستید، چیزهایی در متن پیش رو پیدا خواهید کرد. برای دست‌گرمی بگذارید همین اول کار چشمه‌ای نشانتان دهیم تا گوشی دست‌تان بیاید که ما از سر خیرخواهی چنین تاریخچه بی‌شیله پیله‌ای نوشته‌ایم و اگر پایش بیفتد از جزئیات بسیاری خبر داریم؛ مثلا حتما اگر از شما بپرسند مخترع رادیو کیست، کمی بِروبِر نگاه می‌کنید و سرتان را با تحیر می‌خارانید و درحالی‌که نام‌هایی مثل استیو جابز، بیل گیتس، مارک زاکربرگ و امثالهم در مخیله‌تان شیلنگ تخته می‌اندازند، ناگهان در لابه‌لای فایل‌های ذهن‌تان اسمی به ذهن‌تان خطور می‌کند که باعث می‌شود بادی به غبغب بیندازید و با تفاخر و تأنی جیمزباندگونه‌ای بگویید: «مارکونی! گولیلمو مارکونی!» حقیقت این است که بسیاری از وسایل ارتباطی، نه حاصل کار یک نفر که محصول تلاش عده‌ای از دانشمندان هستند که به‌طور همزمان بی‌خبر یا با خبر از هم، به‌صورت مشترک یا انفرادی، روی چیزی مشغول به‌کار بوده‌اند. رادیو هم یکی از همین چیزهاست که با اتکا به توان و دانش متخصصان جوان و پیر فرنگی پا به عرصه هستی گذاشت و برای خودش
برو و بیایی پیدا کرد. فی‌الجمله در این گزارش دنبال زیر و زبرکردن تاریخچه اختراع رادیو نیستیم و صرفا از این جهت به آن نگاه کرده‌ایم که دستگاه رادیو در گذر سال‌های متمادی و به سبب پیشرفت تکنولوژی، دیگر جزو ملزومات زندگی شهری امروزی نیست و به خاطرات گذشته سنجاق شده است؛ از این‌رو نسل کنونی از آن به‌عنوان نوستالژی یاد می‌کند و هستند افرادی که علاقه وافری به کندوکاو و جمع‌آوری یادگارهای قدیمی یا همان نوستال‌ها دارند. برای تهیه این گزارش سری به ضلع شمالی میدان امام‌خمینی زده‌ایم.
تلفیق سنت و مدرنیته
«امروزه با وجود پیشرفت غیرقابل انکار تکنولوژی و افزایش رفاه عمومی زندگی شهرنشینان، باز هم افراد در جست‌وجوی المان‌هایی هستند که یاد و خاطره گذشته و درگذشتگان را برایشان تداعی کند؛ از این‌رو برخی هر نوع وسیله قدیمی‌ای را که می‌بینند می‌خرند و به‌عنوان دکور در خانه‌شان استفاده می‌کنند اما هستند افرادی که نمی‌خواهند این وسایل قدیمی فقط جنبه دکوری داشته باشد و می‌خواهند مانند سایر وسایل کاربردی از آنها نیز استفاده کنند. برای گروه دوم، سالم و کارآمد بودن وسایل قدیمی حائز اهمیت است؛ هرچند هر دو گروه در تزئین خانه‌شان چیدمان سنتی را با تزئینات مدرن ترکیب می‌کنند و از تلفیق این دو که حال و هوای متفاوتی به خانه می‌دهد لذت می‌برند.»؛ اینها را سمیعی می‌گوید و با بیان اینکه وسایل قدیمی با حفظ ظاهر به‌روز شده‌اند، می‌افزاید: «خیلی‌ها وقتی به قصد خرید کالایی روانه بازار می‌شوند، دلشان می‌خواهد کالایی که انتخاب می‌کنند به قول معروف همه‌‌چیز تمام باشد؛ یعنی انتظار دارند یک وسیله، قابلیت انجام چند کار را داشته باشد، به‌خصوص آپارتمان‌نشین‌ها که می‌خواهند از حداقل فضا نهایت استفاده را بکنند؛ به همین دلیل است که بسیاری از وسایل قدیمی با حفظ ظاهر به روز شده‌اند. اکنون رادیوهای قدیمی با همان بدنه چوبی و دکمه‌هایی که لمسی نیست! به‌اصطلاح فلش‌خور شده‌اند؛ یعنی علاوه بر اینکه به‌عنوان رادیو از آنها استفاده می‌شود، قابلیت پخش موسیقی ذخیره شده روی فلش را نیز دارند. یک نسل قبل‌تر از رادیوهای فلش‌خور، رادیوهایی بودند که قابلیت پخش CD را داشتند. در این صورت علاوه بر نمای سنتی که به خانه‌های امروزی می‌بخشند همپای تکنولوژی نیز پیش رفته‌اند و طرفداران‌شان با یک تیر 2نشان می‌زنند».
زنده نگه‌داشتن خاطرات
اگر به پیاده‌روی ضلع شمالی میدان امام خمینی مراجعه کنید، به وفور دستگاه‌های رادیوی قدیمی را می‌بینید که خیلی خوب از آنها نگهداری شده است و چنانچه جزو علاقه‌مندان به خریداری وسایل قدیمی و خاطره‌بازی باشید بی‌شک وسوسه می‌شوید که چندتایی از آنها را قیمت کنید. بعد از آن، موجودی جیب‌تان را سبک و سنگین می‌کنید که ببینید می‌توانید یکی از آنها را از آن خودتان کنید یا نه! یکی از آنهایی که در عکس‌های مادربزرگ و پدر بزرگ دیده‌اید؛ یکی از همانها که هنوز روی طاقچه خانه عموی بزرگ خانواده خودنمایی می‌کند و برای مدت طولانی دلتان می‌خواسته برای شما باشد؛ یکی از همانها که در قصه‌های پدربزرگ شنیده‌اید که اخبار جنگ و نام شهدا و اسرا را در قهوه‌خانه محله پخش می‌کرده است... .
فرید سمیعی یکی از مغازه‌داران جوان این راسته، با اشاره به اینکه هرگز پیشرفت تکنولوژی نمی‌تواند برای ابد علایق افراد را سرکوب یا ارضا کند، می‌گوید: «سال‌هاست که تلفن‌های همراه دریافت امواج رادیویی را آسان کرده‌اند. حالا دیگر هرکسی که تلفن همراه دارد به آسانی می‌تواند برنامه‌های رادیویی را در خانه، محل کار و حتی در مسیر رفت‌وآمدهای روزانه‌اش دنبال کند. دیگر نیازی به خرید دستگاه رادیو، پیداکردن یک جای خالی در خانه و گردگیری مدام بدنه چوبی دستگاه نیست. اما این همه ماجرا نیست! نمی‌توان آسان‌شدن کارها با پیشرفت تکنولوژی را انکار کرد اما هستند افرادی که هنوز هم دلشان می‌خواهد صبح‌شان با طنین صدای گوینده رادیو در فضای خانه به‌خیر شود. دلشان می‌خواهد برای انتخاب موج مورد نظرشان پیچ رادیو را بچرخانند، روی صندلی راکشان بنشینند و در خاطرات خانه قدیمی پدری یا پدربزرگشان غرق شوند؛ اینها مشتری این نوستالژی دوست داشتنی هستند».
تب تند خرید و فروش رادیوی قدیمی
از آنجا که رد پای رادیوهای قدیمی در خاطرات متولدین دهه‌های پیشین مشاهده می‌شود، صراحتا می‌توان گفت که به جرگه اشیای نوستالژی پیوسته‌اند؛ بنابراین به مرور زمان فراموش نمی‌شوند و در هر دوره‌ای نیز هستند افرادی که حاضرند برای اینکه آنها را از آن خودشان کنند مبالغ قابل‌توجهی بپردازند. سمیعی در این‌باره می‌گوید: «بسیاری از رادیوهای قدیمی اکنون عتیقه هستند و با مبلغ بالایی خرید و فروش می‌شوند؛ حتی آنهایی که تنها ظاهرشان باقیمانده یا به زور صدای ضعیفی از آنها به گوش می‌رسد! قیمت رادیوهای قدیمی که در بازار دست به‌دست می‌شوند از 50هزار تومان شروع می‌شود و تا چند میلیون تومان هم می‌رسد. کلکسیونرها حاضرند برای رادیوهای عتیقه بیشتر از 3میلیون تومان بپردازند اما خانه‌دارها که بیشتر به جنبه تزئینی رادیوها توجه می‌کنند اغلب بیش از 500هزار تومان هزینه نمی‌کنند». در خیابان امام‌خمینی قدم می‌زنیم. تقریبا از هر 10مغازه، 7مغازه در کنار سایر وسایل نوستالژی، رادیوهای قدیمی را نیز به نمایش گذاشته‌اند. برخی از مغازه‌داران از ورود ما به‌عنوان عکاس و خبرنگار به داخل مغازه ممانعت می‌کنند. علت را جویا می‌شویم. احمد مرادبیک با اشاره به مشکلات ناشی از نوسان نرخ دستگاه‌های رادیو، به‌ویژه رادیوهای عتیقه در بازار، می‌گوید: «متأسفانه نرخ مشخصی برای خریدوفروش رادیوهای قدیمی وجود ندارد. البته حدود قیمت‌ها مشخص است اما کمتر و بیشترشدن قیمت‌ها به انصاف فروشنده و ذکاوت خریدار بستگی دارد. خریدار باید از حدود قیمت‌ها مطلع باشد و صرف اینکه مغازه‌دار می‌گوید فلان رادیو عتیقه است حاضر به پرداخت مبالغ هنگفت نباشد. یکی از دلایلی که بعضی از مغازه‌داران این راسته اجازه عکاسی از داخل مغازه را نمی‌دهند این است که نمی‌خواهند رنج قیمت‌گذاری‌شان فاش شود. برخی نیز تمایلی ندارند که تصویر رادیوهای کمیابی که در مغازه دارند دست به‌دست بچرخد، چون معتقدند رادیو قدیمی و به قول امروزی‌‌ها نوستالژی، هرقدر کمتر دیده شود دوست داشتنی‌تر خواهد بود و خریدار با کمال میل و خیال آسوده پول بیشتری بابتش می‌پردازد».
تلفیق سنت و مدرنیته
«امروزه با وجود پیشرفت غیرقابل انکار تکنولوژی و افزایش رفاه عمومی زندگی شهرنشینان، باز هم افراد در جست‌وجوی المان‌هایی هستند که یاد و خاطره گذشته و درگذشتگان را برایشان تداعی کند؛ از این‌رو برخی هر نوع وسیله قدیمی‌ای را که می‌بینند می‌خرند و به‌عنوان دکور در خانه‌شان استفاده می‌کنند اما هستند افرادی که نمی‌خواهند این وسایل قدیمی فقط جنبه دکوری داشته باشد و می‌خواهند مانند سایر وسایل کاربردی از آنها نیز استفاده کنند. برای گروه دوم، سالم و کارآمد بودن وسایل قدیمی حائز اهمیت است؛ هرچند هر دو گروه در تزئین خانه‌شان چیدمان سنتی را با تزئینات مدرن ترکیب می‌کنند و از تلفیق این دو که حال و هوای متفاوتی به خانه می‌دهد لذت می‌برند.»؛ اینها را سمیعی می‌گوید و با بیان اینکه وسایل قدیمی با حفظ ظاهر به‌روز شده‌اند، می‌افزاید: «خیلی‌ها وقتی به قصد خرید کالایی روانه بازار می‌شوند، دلشان می‌خواهد کالایی که انتخاب می‌کنند به قول معروف همه‌‌چیز تمام باشد؛ یعنی انتظار دارند یک وسیله، قابلیت انجام چند کار را داشته باشد، به‌خصوص آپارتمان‌نشین‌ها که می‌خواهند از حداقل فضا نهایت استفاده را بکنند؛ به همین دلیل است که بسیاری از وسایل قدیمی با حفظ ظاهر به روز شده‌اند. اکنون رادیوهای قدیمی با همان بدنه چوبی و دکمه‌هایی که لمسی نیست! به‌اصطلاح فلش‌خور شده‌اند؛ یعنی علاوه بر اینکه به‌عنوان رادیو از آنها استفاده می‌شود، قابلیت پخش موسیقی ذخیره شده روی فلش را نیز دارند. یک نسل قبل‌تر از رادیوهای فلش‌خور، رادیوهایی بودند که قابلیت پخش CD را داشتند. در این صورت علاوه بر نمای سنتی که به خانه‌های امروزی می‌بخشند همپای تکنولوژی نیز پیش رفته‌اند و طرفداران‌شان با یک تیر 2نشان می‌زنند».
انواع رادیو
رادیوهای به‌اصطلاح لامپی نخستین نوع دستگاه رادیو بودند. رادیوهای دارای لامپ خلأ، از کیفیت ساختاری خوبی برخوردار بودند و برای مدت طولانی بدون بروز مشکل و اختلال در دریافت فرکانس و پخش صدا، کار می‌کردند. این رادیوها اغلب از چوب‌های بادوام مانند چوب گردو ساخته می‌شدند اما با وجود طرفداران زیادی که داشتند، اشکالاتی نیز بر آنها وارد بود که استفاده از آنها را سخت و برای برخی غیرممکن می‌کرد. صرف‌نظر از قیمت بالایی که داشتند، این رادیوها بسیار سنگین بودند و فضای زیادی اشغال می‌کردند و به همین دلیل در خانه‌های کوچک جایگاهی برای آنها وجود نداشت. رفته‌رفته با اختراع ترانزیستورهای دوقطبی و میدانی، رادیوهای لامپی جایشان را به رادیوهای ترانزیستوری دادند. ترانزیستورها در واقع وظیفه دریافت فرکانس و برقراری اتصالات را به‌عهده داشتند. این رادیوها یکی از مهم‌ترین اختراعات در تاریخ نوین به‌حساب می‌آیند که قیمت، شکل و نوع آن باتوجه به کاربرد دستگاه معین می‌شد. این رادیوها اندازه کوچک‌تری داشتند بنابراین سبک‌تر از رادیوهای لامپی بودند و جای کمتری نیز اشغال می‌کردند. رادیوهای ترانزیستوری تنوع بیشتری داشتند و قیمت آنها نیز مناسب بود؛ به همین دلیل خیلی سریع جایگاه خود را پیدا کردند. در توصیفی جامع‌تر، نصرالله حدادی در «طهران قدیم» خود درباره انواع رادیوها می‌نویسد: «رادیوهای نفتی، برقی و برق و باتری طی سال‌های 1340-1319به نام‌های: تی‌کا35، صبا، آر.سی.آ، مدیاتور، لوکسور، کورنینگ، سونبرگ، فرگوسن، تمپل، روکال، زنیط، مورفی، وبستر، واندرگراند، استاندارد، آنداریا، اکو، لای‌راند، فرامتی، هیگوگ و... وارد کشورمان شد».
از کجا بخریم؟
خریداری اجناسی که به‌عنوان نوستالژی از آنها یاد می‌شود کمی سخت‌‌تر از کالاهای روز است؛ به این دلیل که جایشان در فروشگاه‌ها و مغازه‌های عرضه تولیدات روز خالی است. اما اینها هم مثل سایر کالاها بازار فروش مختص خودشان را دارند، کافی است بدانید کجا می‌توانید آنها را خریداری کنید. در ارتباط با رادیوهای قدیمی چنانچه قصد خرید یا حتی فروش دارید باید سری به پیاده‌روی ضلع شمالی میدان امام‌خمینی بزنید؛ جایی که پایتخت‌نشینان آن را با نام پشت‌شهرداری می‌شناسند. بیش از 5دهه است که تهرانی‌ها برای خرید لوازم صوتی و تصویری- در دوره‌ای نوار کاست‌های مجاز و غیرمجاز و صفحه گرامافون و...- روانه پشت شهرداری می‌شوند که دستگاه رادیوهای قدیمی نیز یکی از دارایی مغازه‌های آن است. برخی از مغازه‌های این راسته بازار به‌تنهایی به خرید و فروش رادیوهای قدیمی اختصاص دارند و برخی رادیو را در کنار سایر وسایل صوتی و تصویری در معرض فروش گذاشته‌اند. جالب است که رادیوهای جدید (فلش‌خور) با مدل‌های متنوع و قیمت مناسب در ویترین بیشتر مغازه‌ها به چشم می‌خورند. تنها رادیوهای عتیقه قدیمی هستند که برای پیدا کردنشان باید وقت و انرژی بیشتری صرف کنید.
اگر اهل پیاده‌روی هستید و برای خرید کالای مدنظرتان وقت و حوصله بیشتری به خرج می‌دهید، می‌توانید سری هم به عتیقه‌فروشی‌های خیابان منوچهری بزنید. آنجا هم دستگاه رادیویی پیدا می‌شود که برخی از آنها از 70-60سال پیش به یادگار مانده است.
نخستین خریداران رادیو
طبیعی است که هر وسیله‌ای در ابتدای تولد خود، با اقبال و پذیرش همگانی مواجه نمی‌شود؛ موانع متعددی وجود دارد که مانع رشد زودهنگام آن می‌شود. برای رادیو موانعی ازجمله گرانی دستگاه‌های رادیو، مخالفت با غربی پنداری و احتمال گرایش‌های ناشایست به‌دلیل پخش موسیقی، مانع از پذیرش زودهنگام آن شد.
در «تاریخ مؤسسات تمدنی جدید» آمده که «...برای نخستین‌بار صدای یک مرد به نام آقای رضا سجادی و صدای یک زن به نام خانم قدسی رهبری به گوش معدود کسانی که رادیو داشتند، رسید: اینجا تهران است. مرکز پخش رادیو در خیابان شریعتی (جاده قدیم شمیران)، نرسیده به سیدخندان، به نام «بی‌سیم پهلوی» خوانده می‌شد. موضوع رادیو ولوله زیادی بین مردم ایجاد کرد؛ عده زیادی شدیدا مخالف و عده کمی موافق آن بودند ولی همه‌جا صحبت از رادیو بود. نخستین خریداران رادیو به‌ترتیب صاحبان قهوه‌خانه‌ها، چلوکبابی‌ها و کله‌پزی‌ها بودندکه برای جذب مشتری و فروش زیادتر و بازارگرمی و رونق بیشتر کسب و کارشان، رادیویی خریده و در محل کسب‌شان گذاشته بودند. هجوم مشتاقان به برنامه‌های رادیو، به‌ویژه جوان‌ها، درس‌خوانده‌ها و تک و توکی از فرنگ‌رفته‌ها به این مکان‌ها روزبه‌روز افزایش پیدا می‌کرد و در عین حال بزرگ‌ترها به این جعبه ساخت فرنگی‌ها که پاره‌ای از اوقات صدای ساز و دهل از آن بیرون می‌آمد، نظر مساعدی نداشتند، اما به مرور با پخش اذان، قرآن و مراسم افطار و سحر، آن هم با فشار و خواست مصرانه علما، عده‌ای جذب شدند ولی همه‌گیر شدن آن، سال‌ها به طول انجامید.»
یادگارهای رادیو در شهر
اگر جزو علاقه‌مندان به قدم‌زدن در بافت قدیمی پایتخت و تماشای بناهای فرسوده قدیمی باشید، بی‌شک بالای بام‌های شیروانی و آهنی خانه‌هایی که از وجنات آنها مشخص است در گذشته متعلق به اعیان و اشراف شهر بوده‌اند، چوب‌های بلند چندمتری را دیده‌اید. این چوب‌ها گیرنده یا همان آنتن‌های اولیه رادیو هستند. زمانی که رادیو تازه به ایران آمد، گرفتن امواج فقط در تهران و به‌وسیله همین آنتن‌ها امکان‌پذیر بود. علاقه‌مندان به این تکنولوژی جالب و نوظهور برای نصب آنتن و خرید رادیو باید مجوز قانونی کسب می‌کردند. گرفتن مجوز کار ساده‌ای نبود و خیلی‌ها در میانه راه عطایش را به لقایش می‌بخشیدند و از داشتن این تکنولوژی صرف‌نظر می‌کردند. فی‌الجمله هرکس خواهان کسب مجوز و نصب آنتن بود باید به ساختمان شهربانی مراجعه می‌کرد تا مجوزهای قانونی برایشان صادر شود و بعد از آن، با مراجعه به خیابان لاله‌زار یا خیابان پشت شهرداری، سند خرید رادیو را می‌گرفت. در گام بعدی برای پر کردن فرمی حاوی مشخصات کامل خودش و نشانی محل کار و اقامتش باید به شهربانی مرکز می‌رفت، سپس نوبت به بازدید مأمور شهربانی می‌رسید. او محلی که فرد متقاضی برای نصب آنتن و رادیو معرفی کرده بود را بررسی می‌کرد و در نهایت از متقاضی تعهد می‌گرفت که فقط «رادیو تهران» گوش کند و نه هیچ موج دیگری، چون برخی از افراد امواج رادیو بیگانه را دریافت می‌کردند و این کار به نوعی جرم و ترویج بی‌عفتی به‌حساب می‌آمد. بعد از گزارش مأمور شهربانی و نامه تأیید صلاحیت متقاضی، نوبت به خرید دستگاه گیرنده یا همان رادیو می‌رسید که تعداد آن محدود و علاقه‌مندانش در آن زمان بی‌شمار بود؛ همین تعداد کم، نرخ بالایی برای آن تعیین می‌کرد.
راهنمای خرید رادیو
قبل از خرید هر کالایی، برای اطمینان از سالم بودن آن لازم است نکاتی را مدنظر قرار دهید که خرید رادیو نیز از این امر مستثنا نیست. سمیعی در این‌باره می‌گوید: از آنجا که رادیوی قدیمی در جرگه کالاهای نوستالژی محسوب می‌شود نیاز به دقت و حساسیت بیشتری در مقایسه با کالاهای روز دارد. بنابراین دانستن نکات زیر ضروری است:
تا حد امکان به راسته‌های بازار فروش کالای مدنظر مراجعه کنید، زیرا نظارت بر نحوه قیمت‌گذاری اجناس در مغازه‌هایی که در اطرافشان کالاهای متفاوتی عرضه می‌شود با سرعت کمتری انجام خواهد شد.
هنگام خرید رادیو به چوب بدنه دستگاه توجه کنید. چوب بدنه نباید سوراخ شده یا ترک برداشته باشد. از آنجا که رادیوهای قدیمی قدمت طولانی دارند ممکن است توسط حشرات و جونده‌های ذره‌بینی آسیب دیده باشند، در این صورت عمر چندانی نخواهند داشت و آلودگی را نیز در محیط منتشر می‌کنند.
اگر مغازه‌دار رادیو را به‌عنوان رادیو لامپی یا ترانزیستوری به شما ارائه می‌دهد، به وزن دستگاه توجه کنید. رادیوهای لامپی وزن بیشتری دارند و چند نمونه از آنها به‌عنوان عتیقه در بازار خرید و فروش می‌شوند.
در نخستین مغازه همان نخستین دستگاه رادیو را که چشم‌تان گرفت، نخرید. ابتدا سری به سایر مغازه‌ها بزنید و بعد از مشاهده حدود قیمت‌ها و شناخت نمونه‌های موجود در بازار، نسبت به خرید رادیوی دلخواه‌تان اقدام کنید.
