خشاب خالی تروئیکا

علیرضا احمدی | روزنامه‌نگار 

تروئیکای اروپایی روز پنجشنبه با ارسال نامه‌ای به اعضای شورای ‌امنیت سازمان‌ ملل از قصد خود برای فعال کردن سازوکار «مکانیسم ماشه» خبر داد؛ اقدامی خصمانه علیه «دیپلماسی» که با ابزار بازگشت تحریم‌های ضدایرانی سازمان‌ملل، راهبرد افزایش فشارها بر ایران را دنبال می‌کند. اگرچه این اقدام تروئیکای اروپایی با واکنش قاطع تهران و محکومیت چین و روسیه مواجه شده، اما آنچه در روزهای اخیر توجه محافل کارشناسی و رسانه‌ای را به‌خود جلب کرده، اثرات بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، آن ‌هم در شرایط تحریم‌های ثانویه آمریکایی است.

مکانیسم ماشه چیست و چه کاری انجام می‌دهد؟
  مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک سازوکاری حقوقی در چارچوب توافق هسته‌ای برجام و قطعنامه۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل است که در سال۲۰۱۵ تصویب شد.
  براساس این مکانیسم، کشورهای عضو برجام (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا و آلمان) اجازه دارند در صورت نقض تعهدهای هسته‌ای ایران، تحریم‌های بین‌المللی پیشین شورای امنیت را به‌صورت خودکار و سریع بازگردانند.
  این اقدام بدون نیاز به رأی‌گیری جدید یا اجماع انجام می‌شود.
  اصطلاح «ماشه» به سرعت و خودکار بودن این فرایند اشاره دارد.
  شورای امنیت 30روز فرصت دارد با تصویب قطعنامه‌ای، ادامه تعلیق تحریم‌ها را تأیید کند، 
اما اگر قطعنامه‌ای تصویب نشود یا یکی از اعضای دائم (دارای حق وتو) آن را وتو کند، تحریم‌ها به‌طور خودکار بازمی‌گردند.
  این مکانیسم تا ۲۶مهرماه۱۴۰۴ (۱۸اکتبر ۲۰۲۵) معتبر است و پس از آن منقضی می‌شود.

اقدام‌های حقوقی ایران چه بوده‌ است؟
ایران تاکنون برای مقابله حقوقی باهدف فعال نشدن مکانیسم ماشه اقدام‌های چندوجهی در دستورکار داشته که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.
  ایران بارها با ارائه گزارش‌ها و نامه‌های حقوقی به شورای ‌امنیت و دبیرکل سازمان ملل، بر پایبندی خود به تعهدهای ذیل برجام تأکید کرده‌ است.
  تهران در چارچوب همکاری مداوم و مستمر با آژانس و ارائه گزارش‌های لازم به این نهاد، تلاش کرده‌ است ادعاهای نقض تعهدها را خنثی کند.
  دیپلماسی فعال با اعضای باقی‌مانده برجام، به‌ویژه چین و روسیه و تبیین دیدگاه‌های ایران
  ایران همواره این استدلال حقوقی را مطرح کرده‌ است که کشورهای اروپایی به‌دلیل عدم‌اجرای تعهدهای برجامی‌شان، مشروعیت حقوقی لازم برای فعال کردن مکانیسم ماشه را از دست داده‌اند.

روسیه و چین چه نقشی در مقابله با بازگشت تحریم‌ها دارند؟
  ماهیت سازوکار حل اختلافات در چارچوب برجام سبب شده توانایی چین و روسیه برای بی‌اثر کردن کامل بازگشت تحریم‌ها محدود شود.
  مسکو و پکن می‌توانند در تصویب قطعنامه‌ای برای «ادامه تعلیق تحریم‌ها» نقش‌آفرینی کنند.
  چین و روسیه پیش‌نویس قطعنامه‌ای برای تمدید برجام و همه سازوکارها و بندهای قطعنامه۲۲۳۱ ارائه کرده‌اند.
  حق وتوی چین و روسیه در شورای امنیت می‌تواند در مقابل اهرم‌سازی‌های طرف غربی در آینده مؤثر باشد.
  همچنین چین و روسیه می‌توانند از طریق اقدام‌های سیاسی و دیپلماتیک تأثیر بازگشت تحریم‌ها را کاهش دهند.
  این 2کشور می‌توانند با محکوم کردن فعال‌سازی اسنپ‌بک در مجامع بین‌المللی، مانند سازمان ملل، مشروعیت سیاسی آن را تضعیف کنند.

بازگشت ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد یعنی چه؟
  درصورت بازگشت قطعنامه‌های تحریمی سازمان ملل علیه ایران، پرونده ایران به ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد بازمی‌گردد.
  ایران به‌طور خاص تحت ماده۴۱ فصل هفتم قرار می‌گیرد، نه کل فصل هفتم به‌صورت کلی.
  کشاندن پرونده ایران به ذیل ماده42 فصل هفتم (با تجویز اقدام‌های نظامی) نیاز به تصویب شورای امنیت دارد.
  ماده41 فصل هفتم اقدام‌های اقتصادی و تحریمی را تجویز می‌کند، اما ماده42 این فصل، اقدام‌های نظامی را مورد توجه قرار می‌دهد.

فروش نفت ایران صفر می‌شود؟
  حتی درصورت بازگشت تحریم‌های سازمان ملل نیز فروش نفت ایران به صفر نخواهد رسید.
  نمودار تولید و صادرات نفت ایران نشان می‌دهد از ابتدای سال۱۳۸۹ که قطعنامه ۱۹۲۹(سنگین‌ترین قطعنامه ضدایرانی سازمان‌ملل) تصویب شده تا ابتدای سال۱۳۹۱(زمان اعمال تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا) تولید و فروش نفت ایران ثابت و بالای ۲میلیون بشکه در روز بوده ‌است.
  تحریم‌های سنگین نفتی از سال1397 و پس از خروج آمریکا از برجام اعمال شده‌ است.
  در شرایط کنونی و با وجود تحریم‌های نفتی سنگین آمریکا، به‌عنوان مهم‌ترین تحریم‌های این حوزه، خنثی‌سازی این تحریم‌ها انجام شده و فروش نفت ایران ادامه دارد.

بازگشت تحریم‌ها احتمال جنگ را افزایش می‌دهد؟
  با فعال شدن مکانیسم ماشه، شدیدترین قطعنامه علیه ایران همان قطعنامه۱۹۲۹ است. همه اقدام‌های این قطعنامه صرفا و فقط ذیل«ماده 41» منشور ملل متحد اتفاق می‌افتد که شامل فشار اقتصادی است.
  هرگونه اقدام نظامی علیه ایران تنها با کشاندن پرونده ایران به ذیل «ماده42» فصل هفتم منشور ملل متحد مشروعیت می‌یابد.
  بردن پرونده ایران ذیل «ماده42» فصل هفتم منشور ملل متحد، نیازمند تصویب شورای امنیت است.
  حمایت روسیه و چین از رویکرد ایران قبل از فعال‌سازی‌ مکانیسم ماشه، احتمال استفاده از «حق وتو» در این زمینه را افزایش می‌دهد.

وضعیت محموله‌های ایرانی چه می‌شود؟
  اگرچه بازگشت تحریم‌های سازمان‌ملل شامل بازرسی محموله‌های ایرانی در بنادر و آب‌های بین‌المللی می‌شود، اما این به‌معنای بازرسی و مصادره همه محموله‌های ایرانی نیست.
  براساس قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت (مانند قطعنامه‌های۱۹۲۹ و ۱۸۰۳)، محموله‌های مرتبط با فعالیت‌های هسته‌ای، موشکی، یا تسلیحاتی ایران تحت نظارت قرار می‌گیرند.
  بازرسی‌ها به محموله‌های تجاری عادی، مانند کالاهای مصرفی یا موادغذایی که ارتباطی با فعالیت‌های ممنوعه ندارند، تعمیم نمی‌یابد.
 براساس آمارها، از ابتدای سال1389 که قطعنامه۱۹۲۹(سنگین‌ترین قطعنامه ضدایرانی سازمان ملل) تصویب شده تا ابتدای سال۱۳۹۱(اعمال تحریم‌های یکجانبه آمریکا)، صادرات صنعتی ایران کاملا افزایشی بوده ‌است.
  ایران می‌تواند با استفاده از مسیرهای تجاری مختلف یا همکاری با کشورهای دوست، اثرات این تحریم‌ها را به سطح قابل‌توجهی کاهش دهد.

سرمایه‌گذاری خارجی به صفر می‌رسد؟
  بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد با فعال شدن مکانیسم ماشه، سرمایه‌گذاری خارجی در ایران به صفر نخواهد رسید.
  نمودار سرمایه‌گذاری خارجی در ایران نشان می‌دهد از ابتدای سال۱۳۸۹ که قطعنامه۱۹۲۹(سنگین‌ترین قطعنامه ضدایرانی سازمان ملل) تصویب شده تا ابتدای سال۱۳۹۱(زمان اعمال تحریم‌های یکجانبه آمریکا) سرمایه‌گذاری خارجی در ایران کاملا افزایشی بوده ‌است.
  از سال1391 به بعد، تحریم‌های یکجانبه آمریکا بر سرمایه‌گذاری خارجی در ایران اثر گذاشته؛ تحریم‌هایی که از سال1397 با خروج آمریکا از برجام مجددا اعمال شده‌ است.
  کارشناسان معتقدند ایران در سال‌های اخیر گام‌های مؤثری برای خنثی‌سازی این تحریم‌ها برداشته‌است.

تکلیف پرداخت‌های ارزی چه می‌شود؟
  نمودار واردات ایران از چند کشور اروپایی و آسیایی نشان می‌دهد از ابتدای سال۱۳۸۹ که قطعنامه۱۹۲۹(سنگین‌ترین قطعنامه ضدایرانی سازمان ملل) تصویب شده تا ابتدای سال۱۳۹۱(زمان اعمال تحریم‌های یکجانبه آمریکا) واردات یا تقریبا ثابت بوده یا افزایشی شده‌ است.
  از سال۱۳۹۱ و با اعمال تحریم‌‌های یکجانبه آمریکا، این موضوع در مواردی بر واردات ایران اثر منفی گذاشته‌ و در مواردی هم بی‌اثر بوده‌است.
  تحریم‌هایی که از سال۱۳۹۷ با خروج آمریکا از برجام مجددا اعمال شده‌است، در سال‌های اخیر تا حد قابل توجهی خنثی شده ‌است.



گونه‌شناسی تحریم‌ها
1- تحریم‌های تسلیحاتی
  ممنوعیت فروش، انتقال، صادرات و واردات هرگونه تسلیحات و تجهیزات نظامی به ایران
  منع همکاری‌های نظامی و امنیتی با ایران
2- تحریم‌های هسته‌ای
  محدودیت‌ها و ممنوعیت‌هایی در زمینه فعالیت‌های هسته‌ای
  محدودیت در واردات و صادرات کالاها و فناوری‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای
3- تحریم‌های مالی و بانکی
  ممنوعیت همکاری با بانک‌ها و مؤسسات مالی که به حمایت از برنامه هسته‌ای یا فعالیت‌های موشکی ایران متهم باشند.
  محدودیت در تراکنش‌های مالی بین‌المللی و مسدودسازی دارایی‌های افراد و نهادهای مرتبط
4- تحریم‌های مربوط به موشک‌های بالستیک
  ممنوعیت صادرات فناوری و تجهیزات مرتبط با برنامه موشکی ایران
5- محدودیت سفر
  اعمال ممنوعیت سفر برای برخی مقام‌ها و شخصیت‌های ایرانی مرتبط با برنامه هسته‌ای، موشکی و فعالیت‌های مغایر با قطعنامه‌های سازمان ملل