گزارش
چایینه؛ روایت مادرانه کربلا
زنان ایلامی،عاشورا را به زبان متفاوتی روایت می‌کنند
مجید جباری- روزنامه‌نگار
در شهرهای استان ایلام به‌ویژه دهلران و مهران هر سال با فرارسیدن محرم، زنان محلی دور هم حلقه می‌زنند، اشک می‌ریزند، بر پیشانی می‌کوبند و داستان کربلا را با زبان خاص خود بازگومی‌کنند. نام این آیین «چایینه» است؛ مراسم ویژه و زنانه که نسل‌به‌نسل از مادران به دختران رسیده و هنوز هم با شور خاصی در خانه‌ها و حسینیه‌ها برپا می‌شود.
بازسازی واقعه کربلا
آیین چایینه، بازسازی کاملی است از واقعه کربلا، با زبانی زنانه، آیین نمایشی و سوگنامه زنده که توسط زنانی روایت می‌شود که هم عزادار و هم بازیگر صحنه‌اند. اوج این مراسم، روز هفتم محرم با ورود «عروس قاسم» رقم می‌خورد. دختری جوان با لباس سفید وارد جمع می‌شود. فضای مراسم لحظه‌‌ای رنگ شادی می‌گیرد، اما ناگهان با اعلام شهادت قاسم، داماد کربلا همه‌چیز دگرگون می‌شود. شمع‌ها خاموش، چادر سیاه بر سر عروس انداخته می‌شود و شیون و ماتم، جمع زنان را فرا می‌گیرد. این نقطه، لحظه انفجار اندوه است و تنها در «چایینه» می‌توان آن را تجربه کرد. اشعار این آیین، اغلب خطاب به حضرت زینب(س) خوانده می‌شود و با زمزمه جانسوز «عمه، عمتی...» به پایان می‌رسد.
یک روایت مادرانه
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ایلام درباره این آیین می‌گوید: «چایینه یکی از کهن‌ترین رسوم سوگواری زنانه در ایران است که بیشتر در شهرهای دهلران و مهران و همچنین در میان زنان عرب و مردم جنوب ایلام رواج دارد. این مراسم، آمیخته‌ای از مذهب، فرهنگ محلی و آیین‌های زنانه است که در تاسوعا و عاشورا به شکل متفاوتی برگزار می‌شود.» فرزاد شریفی در گفت‌وگو با همشهری می‌افزاید: «آنچه چایینه را از دیگر آیین‌های سوگواری متمایز می‌کند، شیوه اجرای آن است که یک واقعه حماسی را به زبان زنانه، حس مادرانه و روایت محلی بیان می‌کند. این آیین نه‌تنها در حسینیه‌ها که در خانه‌های مردم هم برگزار می‌شود.»
ذکر مصیبت با مدیحهسرایی
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ایلام درباره شکل اجرای چایینه توضیح می‌دهد: «با آغاز مراسم، زن مداح که مُلایه نام دارد، مدیحهسرایی را آغاز می‌کند. زنان، دایره‌وار گرد هم می‌چرخند و همزمان با خواندن اشعار آیینی در حرکتی نمادین از همدردی و سوگ با 2 دست
بر پیشانی خود می‌کوبند. ذکر مصیبت یاران امام حسین(ع) با زبانی ساده و عمیق در میان جمع جاری می‌شود.»فرزاد شریفی به ثبت ملی این آیین کهن مذهبی در فهرست میراث ناملموس ایران در سال ۱۳۹۸ هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «آنچه چایینه را زنده نگه داشته، شور نسل جوان است که همچنان با حرارت و اشتیاق در کنار مادرانشان در این آیین شرکت می‌کنند و آن را ادامه می‌دهند.»
مکث
آیین مردانه ایلامی‌ها
در مقابل «چایینه» ایلامی‌ها یک رسم مردانه هم برای روایت عاشورا دارند. آیین «چمر» که بیشتر در میان عشایر در ایلام، کرمانشاه و لرستان برگزار می‌شود. معمولاً در این آیین مردان میدان‌دار هستند و زنان همراهی‌کننده. در این آیین موسیقی «چمر» با سرنا و دهل اجرا می‌شود و اهالی ایل‌ها و روستاهای ایلام در محلی به‌نام «چمرجا» جمع می‌شوند و همراه با نوای ساز و دهل و آواز همسرایان رقص سوگواری و عزا به‌جا می‌آورند. زنان هم در حاشیه، عزاداری خاص خود را انجام می‌دهند و «مور» (شعرهایی وزین با آهنگ زنانه) می‌خوانند.
در اصل «چایینه» نوعی سبک عزاداری زنان عرب عراقی است که به شیوه‌ها و اسامی مختلف در مناطق عرب‌نشین خاورمیانه مرسوم است. «چایینه»، «ملایه» و «لطم» همه نام‌های این آیین است
