گزارش
عاشقان نمایش یا شیفتگان چهره‌ها
سالن‌های تئاتر را چه کسانی پر می‌کنند؟
فهیمه پناه‌آذر/روزنامه‌نگار
پرده اول
«امشب به خاموشی دریا رفتم...، امشب که شامگاه چهارم مردادماه یک‌هزار و سیصد و نود و هفت خورشیدی بود... از زمانی که هر شب به دیدن تئاتر می‌رفتم، سال‌ها می‌گذشت... حدود20 سال! در طول این20 سال، تجربه من در تئاتر در کنار توقع من از اسم‌ها بیشتر و بیشتر می‌شد و سطح کیفی نمایش‌ها به بهانه خلاقیت ضعیف‌تر و ضعیف‌تر... اما... امشب با چشمان زیادی به خاموشی دریا نشستم... و چشمی به خاطراتم تلنگر می‌زد که مطمئنی به 20 سال پیش برنگشته‌ای؟ خوابی؟ شاید مکاشفه‌ای چیزی؟»
این یک نظر از هزاران کامنت و نظری است که یک تماشاگر زیر اجرای یک نمایش گذاشته است؛ تماشاگری که تئاتر کار نمی‌کند اما 20سال است به تماشای تئاتر می‌رود. اما آیا همه تماشاگران تئاتر اینگونه عاشق تئاترند و به تماشای نمایش می‌نشینند و این‌چنین لذت می‌برند؟ افرادی که برایشان فرقی ندارد بلیت نمایش 5هزار تومان است یا 50هزار تومان و هر جایی از پایتخت باشد، به تماشای تئاتر می‌نشینند.
پرده دوم
در صف تماشای تئاتر ایستاده‌ای، نه زیاد شلوغ است و نه خلوت. قیمت بلیت تئاتر 65 هزار تومان است. بروشور را نگاه می‌کنی؛ کارگردانی آشنا، بازیگرانی معروف و تماشاگرانی که عمدتا بلیت خریده‌اند. برخی هم میهمان عوامل هستند یا منتقد تئاتر و ... . اکثرا جوان هستند و کم پیش می‌آید خانواده‌ای همراه با فرزندانش را ببینی که به تماشای تئاتر آمده باشند. زن و شوهری در صف ورود به سالن هستند، می‌گویند علاقه زیادی به تئاتر داریم و هرازگاهی که کارگردان معروفی اجرا دارد می‌آییم و نمایشی می‌بینیم.
پرده سوم
نمایشی در تماشاخانه خصوصی اجرا می‌شود، تماشاگران بلیت به‌دست، منتظر شروع نمایش هستند. دختران و پسران با تیپ‌های هنری که یادآور دانشکده‌های نمایشی و هنرهای زیباست، روی صندلی‌های انتظار نشسته‌اند و درباره بازیگران معروف که در نمایش بازی دارند صحبت می‌کنند.
برخی هم دانشجوی تئاتر یا از عوامل گروه‌های دیگر تئاتری هستند که آمده‌اند کار را ببینند. می‌پرسم: چقدر تئاتر می‌آیی؟ می‌گوید: هر‌ماه یک تا 3کار می‌بینم؛ چون تئاتر می‌خوانم.
در این میان اما دختر‌ها و پسرهایی هستند که تنها به عشق دیدن بازیگرشان و گذراندن وقت به تماشای نمایش آمده‌اند؛برایشان قیمت بلیت اهمیتی ندارد، مهم این است که بیایند تا چهره‌ها را از نزدیک ببینند.
تماشاگران فصلی تئاتر
بسیاری از کارگردانان معتقدند که بیشترین تماشاگران تئاتر، مخاطبان دائم سالن‌های نمایش نیستند، بلکه تماشاگران گذرایی هستند که براساس علاقه یا معروفیت کار یا به‌خاطر بازیگران به تالارهای نمایشی می‌آیند. سعید داخ که این روزها نمایش «سیندرلا» را روی صحنه دارد، معتقد است تماشاگران تئاتر، فصلی هستند. این بازیگر در توضیح بیشتر به همشهری، گفت: «برخی می‌گویند مخاطبان اصلی تئاتر، اهالی تئاتر و افرادی هستند که گرایش هنری دارند اما من این موضوع را به این شکل و کلیت قبول ندارم؛ چراکه تماشاگران تئاتر ما فصلی هستند.»
وی افزود: « اینکه تماشاگر امروز تئاتر به سالن‌های نمایشی بیاید به عوامل زیادی بستگی دارد. اما نکته اصلی این است که ما تماشاگر بالقوه تئاتر نداریم و تماشاگر حرفه‌ای نداریم که در سبد فرهنگی، دیدن تئاتر به‌صورت هفتگی و ماهانه جزو برنامه‌هایش باشد. تا زمانی که این فرهنگ نهادینه نشود و نیاز در مخاطب به‌وجود نیاید، هرگونه دسته‌بندی تماشاگر هم اشتباه است. باید نیاز احساس شود تا تئاتر مخاطب واقعی خود را پیدا کند.»
بازیگر فیلم «بدون تاریخ، بدون امضا» به پارامترهای مختلفی در جذب تماشاگر اشاره می‌کند: «تماشاگر به تماشاخانه می‌آید تا تئاتر ببیند. معمولا این تماشاگر برای تماشای نمایش فامیل، دوست یا همکارش به سالن می‌آید و شاید می‌آید سلبریتی خود را ببیند. در نهایت این دلیل وجود دارد که شاید از کارگردان خوشش می‌آید یا براساس شنیده‌ها کنجکاو شده تا نمایش را ببیند. همه این عوامل خیلی سلیقه‌ای است. البته برخی پارامترها در هر نمایش هم جواب نمی‌دهد. تماشای تئاتر برای تماشاگر امروز سلیقه‌ای شده، در یک فصل حال مردم خوب است اما در فصل دیگر اینطور نیست. تماشاگر تئاتر بودن در ایران قاعده خاصی ندارد. اکثر تماشاگران از سر ذوق تئاتر می‌بینند. حتی نمی‌شود عواملی چون تبلیغ و تیزر فضای مجازی را برای حضور مردم در سالن‌های نمایش کاملا دخیل خواند.»
این بازیگر اضافه کرد: «در این میان برخی از تماشاگران بالقوه تئاتر نیز وجود دارند که در آینده‌ای نزدیک خودشان هم به بدنه تئاتر می‌پیوندند اما باز هم نمی‌توان همه تماشاگران را از بدنه تئاتر دانست.»
روشنفکران؛ تماشاگران دائم تئاتر
اما عادل بزدوده که سال‌هاست علاوه بر ساخت عروسک‌های نمایشی در مقام کارگردان فعالیت می‌کند، وضعیت تماشاگران تئاتر را راضی‌کننده نمی‌داند. او معتقد به تربیت تماشاگر است و از واژه تماشاگران خاص استفاده می‌کند و در این باره به همشهری می‌گوید: «هم‌اکنون به جز افرادی که به‌صورت پراکنده تئاتری را می‌بینند، برخی از تماشاگران، خاص هستند؛ یعنی مشتری یک نوع از اجراها بوده و وقتی نمایشی از یک کارگردان روی صحنه می‌رود، می‌آیند و آن نمایش را تماشا می‌کنند.»
تربیت تماشاگر تئاتر
بزدوده معتقد است که شکل‌گیری تماشاخانه‌های خصوصی باعث شده است بتوانیم به تربیت تماشاگر بپردازیم اما تماشاگر تئاتر تربیت کردن یک فرایند 50ساله دارد.
کارگردان نمایش «کوزه عسل نیست» تماشاگران امروز تئاتر را از قشر روشنفکر جامعه دانست و عنوان کرد: «بیشتر تماشاگران تئاتر را دانشجویان تشکیل می‌دهند و هنوز تئاتر نگاه کردن به بدنه جامعه سرایت نکرده است.»
بزدوده معتقد است که هنوز با این موضوع فاصله داریم که تماشاگر بیاید، با آگاهی تصمیم بگیرد، بلیت بخرد و یک نمایش را ببیند.
هر کسی می‌تواند تماشاگر تئاتر باشد
هر اندازه بزدوده نظر مساعدی درباره تماشاگران تئاتر ندارد، اتابک نادری معتقد است که هر فردی از جامعه چه به‌صورت میهمان و چه گذرا وارد سالن تئاتر می‌شود، تماشاگر تئاتر محسوب می‌شود و باید به همین موضوع هم دلخوش بود. نادری در توضیح بیشتر به همشهری گفت: «وقتی فردی وقت می‌گذارد، به سالن نمایش می‌آید و تئاتری را تماشا می‌کند، تماشاگر تئاتر است. برخی از افراد هستند که در جشنواره‌ها به‌دنبال بلیت رایگان برای تماشای تئاتر هستند؛ این افراد هم حضورشان برای تئاتر کشور مغتنم است؛ چراکه تئاتر برایشان مهم است و چه خوب که اوقات فراغت خود را با تئاتر می‌گذرانند.»
بده‌بستان‌های تئاتری
این بازیگر سینما و تلویزیون یادآور شد: «همیشه گفته می‌شود که مخاطبان نمایش‌ها خود هنرمندان تئاتر هستند. من این موضوع را قبول ندارم. اینها بخشی از تماشاگران تئاتر هستند که براساس بده‌بستان‌های تئاتری می‌آیند و کار همکار خود را می‌بینند. بخش دیگر تماشاگران را مردمی تشکیل می‌دهند که تماشای نمایش را دوست دارند. با این وضعیت اقتصادی نباید به تماشاگران تئاتر خرده گرفت.»
نادری افزود: «خوشبختانه تئاتر امروز در هر شکل و مقیاسی تماشاگران خود را دارد و این برایم جای امیدواری است. برخی با بلیت میهمان تئاتر می‌بینند، برخی بلیت نیم‌بها تهیه می‌کنند، برخی ممکن است سالی یک‌بار تئاتر ببینند. اگر نمایشی که اجرا می‌شود خوب باشد همه این تماشاگران می‌توانند در آینده‌ای نزدیک مشتریان دائم تئاتر باشند.»
تئاتر دیدن متأثر از مسائل روز است
افسانه ماهیان هم التهابات اجتماعی و سیاسی برهه‌های مختلف جامعه را بر حضور تماشاگران در سالن‌های تئاتر مؤثر می‌داند. ماهیان به همشهری گفت: «جریانات محیطی و بیرونی هم تأثیر مستقیمی بر تماشاگران می‌گذارد و هم‌اکنون هم با توجه به وضعیت اقتصادی نباید از مردم توقع داشت که در سالن‌های تئاتر حضور داشته باشند؛ چراکه مسئله امروز مردم ما تماشای تئاتر نیست و متأسفانه حتی خود تئاتری‌ها هم حال تماشای نمایش همکار خود را ندارند.»
کارگردان «کوکوی کبوتران حرم» عنوان کرد: «علاوه بر موضوعات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی که باعث می‌شود تماشاگر ثابت تئاتر نداشته باشیم، باید به فرهنگ تئاتر دیدن هم اشاره کرد. هنوز نیاز به تماشای تئاتر در مخاطب امروز نهادینه نشده و عموم مردم ترجیح می‌دهند به جای تماشای تئاتر سراغ دیگر هنرها بروند که برایشان راحت‌تر است.»
غیرقابل پیش‌بینی
کارگردان نمایش «از زیرزمین تا پشت بام» هم مانند دیگر هنرمندان به حضور سلبریتی‌ها اشاره کرده و تأکید دارد: «بیشتر تماشاگران تئاتر می‌آیند تا بازیگران محبوب خود را ببینند. برخی هم عموما به‌دنبال نمایش‌های کمدی هستند که در این وضعیت سرگرم باشند. هیچ‌کدام از اینها از نظر من مشکلی ندارد. اما باید بگویم تماشاگری که با آگاهی نمایشی را برای تماشا انتخاب کند و بابت آن پول بپردازد، بسیار کم است. این نوع تماشاگران، تماشاگران خاصی هستند.»
ماهیان یادآور شد: «تماشاگر امروز غیرقابل پیش‌بینی است اما معتقدم هر تماشاگری که به سالن نمایش می‌آید حتی اگر برای نخستین‌بار باشد، حتی اگر بلیت نخریده باشد و... این تماشاگر اگر کار خوب ببیند و لذت ببرد، به‌طور حتم مخاطب تئاتر خواهد شد و بقیه را هم برای تماشای نمایش ترغیب می‌کند. هنرمند باید کار خود را روی صحنه اجرا کند تا هر کسی که مخاطبش است، لذت ببرد. هنرمند در کشاندن تماشاگر به صحنه تئاتر نقش کلیدی دارد.»
اینکه تماشاگر تئاتر امروز چه‌کسی است؟ آیا مشتری دائم سالن‌های نمایش است یا به‌صورت گذرا تئاتر می‌بیند؟ بلیت می‌خرد یا به‌دنبال بلیت میهمان است؟ و... نمی‌تواند جواب قطعی داشته باشد اما در هر برهه‌ای چه مسائل اقتصادی خوب باشد و چه بد، همیشه تماشای تئاتر کمترین بخش را در سبد فرهنگی یک خانواده داراست. تماشاگر امروز تئاتر در مقایسه با سال‌های گذشته حالش خوب است اما بدون هیچ تردیدی با کوچک‌تر شدن سبد فرهنگی هر خانواده، به‌طور حتم تئاتر در اولویت نیست و مهجورتر از همیشه به حیات خود ادامه خواهد داد.
