زلال‌‌ترین چشمه ایران
مجید جباری، روزنامه‌نگار
در دل کوهپایه‌های اشترانکوه، جایی میان روستاهای بیدستانه و تیان از توابع شهرستان ازنا، چشمه‌ای جریان دارد که نه به‌آهستگی، بلکه با فوران ناگهانی سر از زمین بیرون می‌کشد. چشمه زلال و رازآلود تیان هر سال در آغاز بهار متولد می‌شود و فقط چند‌ماه بعد، درست همانگونه که آمده، ناگهان ناپدید می‌شود.
چشمه تیان با دهانه‌ای به قطر ۳ تا ۴متر و عمق حدود ۵متر یکی از پدیده‌های کم‌نظیر زمین‌شناسی در ایران به شمار می‌رود. آب این چشمه آنچنان شفاف است که کف گودال سنگی آن به‌وضوح دیده می‌شود. اما آنچه این چشمه را خاص می‌کند نه زلالی، بلکه زمانبندی مرموز حضور و غیبت آن است. این چشمه معمولا از اوایل بهار فوران می‌کند و تا اواخر تابستان جریان دارد، اما با شروع پاییز یکباره خشک می‌شود.
فوران ناگهانی، چشمه تیان را به جاذبه‌ای طبیعی تبدیل کرده و بهترین زمان بازدید از آن فصل بهار به‌ویژه اردیبهشت‌ماه است. در این‌روزها چشمه پرآب است و مناظر اطراف آن نیز خودنمایی می‌کنند؛ اما نکته قابل توجه این است که از اواسط یا اواخر تابستان، این چشمه ناگهان خشک می‌شود و این تناوب باعث شده که چشمه تیان به یکی از نادرترین چشمه‌های فصلی ایران تبدیل شود.
چنین پدیده‌هایی در نقاط مختلف ایران مشاهده می‌شوند. به‌عنوان مثال، چشمه باداب سورت در مازندران و چشمه‌علی در تهران نمونه‌هایی از چشمه‌های فصلی یا فورانی هستند که به‌واسطه شرایط زمین‌شناسی ویژه، جریان آب آنها در فصل‌های خاصی شدت می‌گیرد یا کاهش می‌یابد. در مورد چشمه تیان، ساختار زمین‌شناسی منطقه و وجود گسل‌ها و شکستگی‌ها در سنگ‌های اطراف باعث می‌شود که آب‌های زیرزمینی در زمستان و اوایل بهار جمع شوند و سپس با افزایش فشار، در فصل بهار یکباره فوران کنند.
کارشناسان احتمال می‌دهند این امر ناشی از ذوب‌شدن برف‌های اشترانکوه و تونل‌های زیرزمینی باشد؛ درواقع آب برف‌ها در این محل از زمین فوران می‌کند و این چشمه منحصربه‌فرد را شکل می‌دهد. با سردشدن هوا و بارش برف در اواخر تابستان و اوایل پاییز در اشترانکوه، این چشمه نیز تا دوره یا سال آینده خشک می‌شود. این ویژگی سبب شده است که تیان یکی از چشمه‌های فصلی و طبیعی مرموز محسوب شود.
