کوچ 40هزارساله

راحله عبدالحسینی-روزنامه‌نگار

اهالی روستاهای اورامانات کرمانشاه از نیمه بهار، سبک زندگی خاصی را آغاز می‌کنند که در جهان نظیر آن پیدا نمی‌شود: کوچ هوارنشینی. فرهنگ‌های فارسی «هوارنشینی» را کوچ عمودی از پایین به بالای کوه معنا می‌کنند؛ نوع خاصی از کوچ برای تأمین آب اهالی و دام‌هایشان است، نه مانند دیگر عشایر این سرزمین کوچی برای تأمین علوفه دام. هوارنشینی از 15اردیبهشت آغاز می‌شود و تا اواخر تابستان ادامه دارد.‌

کوچ برای آب 
از کوچ هوارنشینی منطقه اورامانات در غرب کشور نمی‌شود به‌سادگی گذشت؛کوچی که به نوعی سبک زندگی اهالی روستاهای اورامانات است، درست وقتی 45روز از آغاز بهار می‌گذرد. برای همین بهتر است قبل از آن تعاریف متداولی از کوچ قشلاق و ییلاق، کوچ برای تأمین علوفه دام یا کوچ‌هایی را که چند روز طول می‌کشند کنار بگذاریم. نخستین تفاوت از مسیر کوچ خودش را نشان می‌دهد. عشایر معمولا از یک منطقه به منطقه‌ای دیگر در مدت 10تا 15روز کوچ می‌کنند، اما کوچ وقتی به اورامانات و هوارنشینی می‌رسد، راهی عمودی در دل کوه با شیب تند پیش رو نمایان می‌شود. روستاهای اورامانات در دل کوه‌ها قرار دارند. کوچ از دامنه به ارتفاع انجام می‌شود، آن هم نه در مدت چند روز، بلکه در مدت 3یا 4ساعت و این هم وجه تمایز دیگر این کوچ است. اصل تفاوت هوارنشینی که آن را به نوعی سبک زندگی که از گذشته تا‌کنون ادامه داشته، تبدیل کرده، دستیابی به منابع آب برای اهالی و دام‌هاست، وگرنه در تمام منطقه اورامانات در پای کوه و دامنه به اندازه کافی علوفه برای دام عشایر هست.‌

آب چشمه سهم باغ است
حتی اگر به اورامانات کرمانشاه سفر نکرده باشید، با تصور منطقه‌ای کوهستانی این نکته به ذهن می‌رسد که خبری از کمبود آب نیست، اما تعامل مردم اورامانات با طبیعت از گذشته شکل و شمایل دیگری داشته و معتقد‌ند منابع آبی هم برای باغ‌هاست، هم برای دام و هم برای اهالی.
مدیر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان پاوه و پژوهشگر میراث ناملموس کرمانشاه درباره اینکه چطور بهره‌مندی از منابع آبی کوچ هوارنشینی را شکل داده به همشهری می‌گوید: در بالادست روستاهای کوهستانی اورامانات، سرچشمه آبی وجود دارد که در زبان محلی به آن «سَرچَم» می‌گویند. طبیعی است که در فصل بارش، یعنی در نیمه دوم سال، باغ و دام و آب آشامیدنی اهالی از همین سرچم‌ها تأمین می‌شود، اما به انتهای فصل بارش‌ها که می‌رسیم، آب سرچم کم می‌شود. اهالی آب چشمه را سهم باغ‌ها و درختان می‌دانند و خودشان راهی ارتفاعات می‌شوند تا در بالادست کوه برای خود و دام‌هایشان آب تأمین کنند. 
انتهای فصل بارش در اورامانات نیمه اردیبهشت است که هوارنشینی آغاز می‌شود و تا پایان تابستان ادامه دارد. هوارنشینی تنها کوچ عشایر در کشور است که ابتدا و انتهای آن با جشن همراه است.
عزیز مصطفایی ادامه می‌دهد: مردم روستاهای اورامانات در نیمه اردیبهشت با برگزاری جشن «کومسای» یا «میراب» با سخاوت تمام تصمیم می‌گیرند که آب سرچشمه را به باغ‌ها هدیه کنند و خودشان به همراه دام‌هایشان راهی ارتفاعات می‌شوند. در روستا حتی یک نفر هم باقی نمی‌ماند و همه راهی کوچ هوارنشینی می‌شوند. فقط میراب در روستا می‌ماند تا آب چشمه را بین باغ‌ها تقسیم کند. 
روستاهای اورامانات در دره‌هایی با شیب تند شکل گرفته‌اند. در بالای دره یا همان ارتفاعات کوه، مناطقی برف‌گیر و غارهایی وجود دارد که محل ذخیره برف شده‌اند و آب مورد نیاز اهالی و دام را تأمین می‌کنند.‌‌

راهکارهای تأمین آب در بالادست
هوارنشینان از گذشته تا‌کنون برای تأمین منابع آبی خود در ارتفاعات به دانش تجربی رسیده‌اند؛ اتفاقی که همسو با طبیعت است. مدیر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان پاوه و پژوهشگر میراث ناملموس کرمانشاه به 2راهکار اشاره می‌کند و می‌گوید: راهکاری هست به نام «قَم» که در آن هوارنشینان وسط یک کنده درخت تنومند را خالی و به شکل ظرف بزرگ چوبی درست می‌کنند و برف‌هایی را که از کوه یا غارها می‌آورند داخل آن می‌ریزند. برای اینکه این برف‌ها دیرتر آب شوند آن را «پرژین» می‌کنند، یعنی روی برف‌ها را با گیاهان خوشبوی چنور یا ترکه‌های بلوط می‌پوشانند. در پایین‌دست این حفره چوبی قَم(ظرف مخصوص آبشخور دام‌ها) را قرار می‌دهند تا آبی که به مرور داخل کنده آب می‌شود برای مصرف دام استفاده شود.
برای تأمین آب آشامیدنی هوارنشینان هم زنان تکه‌های یخ را به شکل قلب از یخچال‌های طبیعی در دل غارها برش می‌زنند و با خود می‌آورند. تکه‌های یخ را روی 3تکه سنگ می‌گذارند و قسمت نوک‌تیز یخ را به سمت شیب پایین قرار می‌دهند تا زمانی که یخ آرام‌آرام آب می‌شود، آب به مرور وارد ظرفی که زیر آن قرار گرفته شود. هوارنشینان در بالادست سکونتگاه دائمی دارند؛ خانه‌هایی که به‌صورت خشکه‌چین ساخته شده و سقف ندارد.
مصطفایی ادامه می‌دهد: زمانی که هوارنشینان به ارتفاعات می‌رسند، روی سقف خانه‌ها را با گیاهان معطر می‌پوشانند و گیاهان معطر خشک‌شده را جمع می‌کنند و با خود به روستا می‌برند تا علوفه دام‌هایشان باشد.‌

پایان هوارنشینی؛ جشن شکرگزاری میوه
پایان هوارنشینی، یعنی اواخر تابستان و آغاز بارش با برگزاری جشن شکرگزاری میوه‌ها همراه است. هوارنشینان دوباره به روستاهای اورامانات بازمی‌گردند. در حال حاضر ۱۹۴هوار در اورامانات کرمانشاه و کردستان وجود دارد و فعال‌ترین هوار در منطقه هانیه پالنگان بین کردستان و کرمانشاه است.  به ‌گفته عزیز مصطفایی، پژوهشگر میراث ناملموس کرمانشاه، این شیوه زیست هوشمندانه دست‌کم به ۴۰هزار سال قبل برمی‌گردد، یعنی از همان زمانی که انسان توانسته در این منطقه زندگی کند.‌

هوارنشینی، قربانی توسعه


در روزگار توسعه و ساخت سد و لوله‌کشی آب کم و بیش ارتباط انسان با طبیعت پیرامونش کمرنگ شده‌ است. این اتفاق با ساخت سد داریان در 25کیلومتری شمال غربی پاوه سبب شد که هوارنشینی در چند روستای پاوه به‌دلیل قطع ارتباط با ارتفاعات بالادست روستا دستخوش تغییراتی شود.
منصور جعفری، از اهالی روستای هجیج شهرستان پاوه به همشهری می‌گوید: تقریبا یک دهه است که در روستای ما هوارنشینی مانند سابق انجام نمی‌شود. سد داریان راه ما را بست. تقریبا 4کیلومتر به ارتفاعات می‌رفتیم و کوچ هوارنشینی از سوی همه مردم روستا انجام می‌شد تا آب سرچشمه برای باغ‌ها باشد. اهالی روستا هم به همراه دام‌ها برای دسترسی به آب کوچ می‌کردند. این رسم زندگی برای احترام به طبیعت از گذشتگان به ما رسیده که معتقد بودند درختان و دام هم مثل ما سهمی از آب دارند. هرچند حالا آب لوله‌کشی به روستا رسیده، اما فرهنگ زندگی این منطقه همین کوچ هوارنشینی بوده‌ است. 
فاروق بابایی، از اهالی روستای نوریاب پاوه هم به همشهری می‌گوید: در روستاهای مرزی پاوه همچنان کوچ هوارنشینی به قوت خود باقی است، اما در روستاهایی ‌ که با سد داریان همسایه شده‌اند هوارنشینی چندان رونقی ندارد و دسترسی به ارتفاعات از اهالی روستا گرفته شده ‌است.