گزارش
وقتی مردم محیط‌بان می‌شوند
گزارش میدانی روزنامه همشهری از قرق اختصاصی علی‌آباد چهل‌گزی در استان یزد
زهرا رفیعی-روزنامه‌نگار
خودرو در دل بیابان پیش می‌رود و همه سرنشینان‌‌جز راننده که محیط‌بان است، با تکان‌های شدید به در و پنچره می‌خورند؛ و مسیری شبیه جاده خاکی در دوردست به پای کوه می‌رسد. یکی از قرقبان‌ها با انگشت اشاره سینه‌کش کوه را نشان می‌دهد. خبرنگاران ناشیانه دوربین‌های دوچشم را به آن سمت می‌گیرند. یکی می‌گوید دیدم و دیگری می‌گوید کو؟ تا همه بفهمند چی به چیست، بز کوهی با بزغاله‌اش در دیواره کوه گم می‌شود. خودروهای محیط‌بان قطار می‌شوند سمت دشت. از میان باغ‌های پسته و بادام روستاییان می‌گذرند و کمی آن‌طرف‌تر، یک گله آهوی ایرانی رم می‌کند. این بار بدون دوربین هم می‌شود حیات وحش را دید. چند هوبره با بال‌های بزرگ 1.5متری از بالای سرشان به‌نرمی پرواز می‌کنند. اینجا علی‌آباد چهل‌گزی یزد است؛جایی که پیش از حفاظت مردمی، حتی شکارچی‌های غیرقانونی هم از آن دست خالی برمی‌گشتند.
فعالیت قرق‌های اختصاصی
در دنیایی که هر روز به‌دلیل توسعه نامتوازن فشار بر منابع طبیعی بیشتر می‌شود و دولت‌ها اغلب با کمبود منابع و ظرفیت اجرایی برای حفاظت از زیستگاه‌ها روبه‌رو هستند یک مدل حفاظتی توانسته بر این محدودیت‌ها غلبه کند و با رویکردی اقتصادی، خرج طبیعت را از طبیعت درآورد و به نتایج امیدوارکننده‌ای هم برسد. حفاظتگاه‌های خصوصی نه رقیب نهادهای دولتی‌اند و نه جایگزین آنها، بلکه مکملی برای تأسیس یک شبکه ملی حفاظت‌هستند، ساختاری که از پایین به بالا عمل می‌کند و به جای اتکا به بودجه‌های دولتی، بر انگیزه‌های درونی، سرمایه اجتماعی و پیوند انسان و طبیعت استوار است. ایجاد قرق‌های اختصاصی یا همان «حفاظتگاه‌های خصوصی» کم‌کم نشانه‌هایی از موفقیت این مدل را در ایران نیز نشان می‌دهد. مناطقی که روزگاری زیر بار فشار چرای بی‌رویه دام، شکار غیرقانونی و تخریب زیستگاه‌ها فرسوده شده بودند اکنون با مدیریت بخش غیردولتی و مشارکت یا رضایت و همدلی جامعه محلی احیا شده‌اند.
افزایش جمعیت گونه‌های شاخصی مانند پلنگ، خرس، آهو، کل، بز و حتی مشاهده یوزپلنگ آسیایی در زیستگاه‌های جدید امیدها به موفقیت این روش را بیشتر کرده است.
گزارش یک مدل موفق
از نا‌امنی زیستگاه که روزگاری گونه‌های شاخص ارتفاعات و دشت‌های علی‌آباد چهل‌گزی را به مرز انقراض رسانده بود، بیش از 10سال می‌گذرد. حالا مردم محیط‌بان شده‌اند و حضور هر غریبه‌ای را در منطقه به محیط‌بانان و قرقبان‌ها گزارش می‌دهند. حفاظت مشارکتی حالا جمعیت آهو را از 7رأس به 170رأس و کل‌و بز را از 200رأس به 1200رأس افزایش داده است، ضمن اینکه گونه‌های شاخص دیگری مثل پلنگ، رودک عسل‌خوار، کاراکال، گربه شنی، شغال، کفتار راه‌راه، زاغ‌بور و گرگ نیز در این سال‌ها در این منطقه ثبت شده‌اند. این همه ماجرا نیست.
قرق علی‌آباد در مجاورت منطقه حفاظت‌شده کالمند بهادران است. معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست یزد این افزایش جمعیت را فقط محدود به منطقه قرق اختصاصی نمی‌داند و می‌گوید: مطالعه‌ای هم روی قرق علی‌آباد چهل‌گزی و منطقه حفاظت‌شده کالمند بهادران انجام شده که نشان می‌دهد آمار جمعیت در هر 2منطقه افزایش داشته است. براساس سرشماری‌های انجام‌شده، جمعیت کل و بز در منطقه حفاظت‌شده کالمند بهادران از سال1383 تا سال گذشته از 1826رأس به 2111رأس افزایش یافته است.
یزد 3قرق اختصاصی دارد که علی‌آباد چهل‌گزی یکی از آنهاست. اعظم حبیبی‌پور دلیل تمرکز قرق‌ها در این استان را علاقه مردم به محیط‌زیست می‌داند و معتقد است در یزد کسی برای سود مالی سراغ قرقداری نمی‌رود، چون حمایت مالی‌ای که از صنایع این استان می‌شود اصلا قابل مقایسه با استان‌های دیگر نیست.
حفاظت اختصاصی و توسعه اقتصاد محلی
کارشناس محیط‌زیست و نماینده قرق منصورآباد رفسنجان درباره تأثیر قرق‌ها در حفاظت محیط‌زیست توضیح می‌دهد: تجربه چند دهه حفاظت در دنیا نشان می‌دهد در هیچ جای دنیا دولت‌ها توانایی حفاظت از «همه آنچه نیاز به حفاظت دارد» را ندارند. خیلی از کشورهای دنیا تا 90درصد از مساحت مناطق حفاظت‌شده‌شان خصوصی است، به‌طور مثال، 80درصد از جمعیت یوزپلنگ آفریقایی در حفاظتگاه‌های خصوصی کشور آفریقای جنوبی زندگی می‌کنند.
در قرق منصورآباد و چهل‌گزی علاوه بر احیای زیستگاه‌های تاریخی گونه‌هایی مانند گور ایرانی، آهوی ایرانی و پلنگ، شاهد افزایش جمعیت و تنوع زیستی آنها هم هستیم. حامد ابوالقاسمی درباره ظرفیت بالقوه حفاظت از سوی بخش خصوصی می‌گوید: وسعت قرق‌ها به اندازه 5/1درصد از وسعت مناطق حفاظت‌شده است؛ یعنی 288هزار هکتار از مساحت قرق‌ها در مقابل 18.2میلیون هکتاری که تحت پوشش سازمان حفاظت محیط‌زیست است. اما قرقداری کمک کرده است که 5/3درصد از جمعیت حیات وحش قابل شمارش در این حفاظتگاه‌ها سرشماری شود. ما پیشنهاد داده‌ایم به‌دلیل عملکرد مناسب و تقویت شبکه مناطق حفاظت‌شده و کریدورهای حیات وحش، آنها به‌عنوان حفاظتگاه به رسمیت شناخته شوند. در مجموع قرق‌ها بدون اینکه کوچک‌ترین بار مالی‌ای روی دوش دولت بگذارند حدود یک میلیون هکتار از مناطق کشور را با کمک بخش خصوصی و آن هم با اشتغال 113نفر حفاظت می‌کنند.
بخش عمده‌ای از این 113نفر اتفاقا کسانی هستند که پیش از این هر سال تعداد زیادی از گونه‌های حیات وحش را شکار می‌کردند. ابوالقاسمی تجربه مشارکت در پروژه حفاظت از یوز را هم دارد و می‌گوید: اگر فقط 5سال زودتر قرق‌های اختصاصی در یزد کارشان را زودتر شروع می‌کردند، شاید امروز جمعیتی پویا از یوزپلنگ در این استان داشتیم. تصور غالب بر این است که کمبود علوفه یا آب عامل کاهش جمعیت است، ولی بنا به تجربه کارشناسانه و مطالعات صورت‌گرفته، مهم‌ترین عاملش نبود «امنیت» است. نخستین کاری که قرق‌های فعلی می‌کنند برقراری امنیت است.
موانع قرقداری
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست یزد هم درباره موانع استفاده از ظرفیت بخش خصوصی می‌گوید: با وجود هزاران داوطلب در کشور برای ایجاد قرق، 2مشکل اصلی بر سر راه است: نبود بستر حقوقی شفاف برای استفاده از این ظرفیت‌ها و فضای اجتماعی منفی‌ای که حول «شکار» شکل گرفته است. حسن اکبری می‌افزاید: اگر قرار باشد تعداد قرق‌ها بیشتر شود، باید به مسئله نظارت هم توجه کرد. موضوع دیگر اقتصادی نبودن قرقداری در برخی سال‌هاست.
براساس شاخص‌های اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) اصلی‌ترین کارکرد‌های قرق‌های اختصاصی حیات وحش شامل حفاظت از تنوع زیستی و زیستگاه‌ها، تقویت شبکه مناطق حفاظت‌شده و کریدورهای حیات‌وحش، مشارکت جوامع محلی و مردم در حفاظت، توسعه اقتصاد پایدار و محلی، آموزش و پژوهش محیط‌زیستی و حفاظت از ارزش‌های فرهنگی و معنوی مرتبط با طبیعت است.