جنگل‌های زاگرسی با آتش آب می‌روند

الهام مصدقی‌راد/خبر‌نگار

آتش‌سوزی در جنگل‌ها، طی سال‌های اخیر و همزمان با روند افزایش دمای هوا بیشتر شده؛ نه فقط در ایران بلکه در تمام دنیا. کاهش بارندگی، خشک شدن زمین و عوامل انسانی از مهم‌ترین دلایل بروز آتشی است که در دل جنگل‌ها به پا می‌شود اما آنگونه که سازمان جنگل‌ها و مراتع اعلام می‌کند، مورد آخر، نقش مهم‌تری دارد؛ سهمی که مسئولان دولتی کشور برای انسان‌ها در به پا شدن آتش در 14.2میلیون هکتار رویشگاه جنگلی کشور قائلند، بیش از 90درصد است. بخشی از این سهم متعلق به سوزاندن کاه و کلش زمین‌های کشاورزی است که وسعت آتش ناشی از آن به جان جنگل‌ها می‌افتد؛ اتفاقی که در غرب کشور بیشتر بروز می‌کند. کارشناسان اما معتقدند آنچه نقش مهم‌تری در مقایسه با کنترل آتش دارد، پایش و رصد جنگل‌هاست که ایران وضعیت مطلوبی در این خصوص ندارد.

نمی‌توان نقش گرمایش جهانی زمین و نقشی را که در بروز آتش در جنگل‌ها ایفا می‌کند، انکار کرد. انبوه درختان و گیاهان موجود در جنگل، ‌کاهش بارندگی، افزایش دما، وزش بادهای گرم و البته حضور گردشگران و شکارچیان و بی‌دقتی‌ها و بی‌ملاحظگی‌هایشان، گاه بزرگ‌ترین آتش را ایجاد می‌کند. هادی کیادلیری، دانش‌آموخته دکترای جنگل و رئیس انجمن علمی جنگلبانی معتقد است حتی اگر آموزش‌ها برای محافظت از جنگل افزایش یابد، باز هم درصدی از افراد وجود دارند که به آن بی‌توجه بوده و جنگل را به آتش می‌کشانند.
او در گفت‌وگو با همشهری به صراحت تأکید می‌کند که نقش عامل انسانی را بالاترین سهم در بروز آتش‌سوزی‌ها می‌داند اما نه به میزانی (90درصد) که مسئولان دولتی اعلام می‌کنند؛ «در بسیاری موارد عامل ایجاد آتش‌سوزی پیدا نمی‌شود که بتوان مجازاتش کرد، ‌در موارد متعددی هم نقطه شروع آتش در شیب‌های تند و مناطق صعب‌العبوراست که حضور گردشگران و انسان سخت است، در نهایت عامل را که پیدا نمی‌کنند می‌گویند شکارچی بوده است.» کیادلیری معتقد است که 90درصد آتش‌سوزی‌ها را برگردن عامل انسانی انداختن گاهی اوقات به‌معنای توجیه عملکرد است و نباید از مسئولیت‌ها شانه خالی کرد.

آتش مراتع به جان جنگل‌ها 

نقش عوامل انسانی که به بروز آتش‌سوزی منجر می‌شود، تنها در ته سیگار و زغال نیمه روشن پخت کباب نیست بلکه زباله‌های ریخته‌شده در اعماق جنگل‌ها نیز از عواملی است که موجب آتش‌سوزی می‌شود. انبوه زباله‌هایی که عمدتا در شهرهای شمالی توسط خودرو‌های بزرگ حمل زباله در دل جنگل تخلیه می‌شوند، به گفته این استاد جنگل‌شناس نقش مهمی در آتش به پا کردن دارند.
کیادلیری می‌گوید: انبوه زباله، ‌گاز تولید می‌کند که می‌تواند موجب بروز آتش‌سوزی شود، کوچک‌ترین وزش باد هم این آتش را به دیگر نقاط منتقل می‌کند. دلیل دیگری که برای وقوع آتش‌سوزی در جنگل‌ها می‌توان به آن اشاره کرد، آتش‌زدن کاه و کلش زمین‌های کشاورزی است. البته این اتفاق در سال‌های اخیر به‌دلیل آموزش‌هایی که به کشاورزان داده شده، کاهش یافته و سهم تأثیر‌گذاری در بروز حادثه ندارد. اما آنگونه که کیادلیری می‌گوید، این نوع آتش‌سوزی در جنگل‌های زاگرسی بیشتر از شمال کشور، رخ می‌دهد؛ «بعضی کشاورزان جنگل‌ها را آتش می‌زنند و می‌سوزانند تا زمین‌های کشاورزی‌شان را وسعت بخشند تا امکان اشتغال و درآمد‌زایی بیشتری فراهم کنند. در دل جنگل‌های زاگرسی مراتع وجود دارد و از آنجا که در این مراتع دامداران حضور دارند، احتمال وقوع آتش‌سوزی ناشی از فعالیت‌های انسانی بیشتر است.» البته کارشناسان تأکید می‌کنند که کشاورزان باید با هماهنگی کارشناسان منابع طبیعی با شخم‌زدن زمین و سنگ چین، آتش‌بر ایجاد کنند تا مانع از سرایت آتش‌سوزی‌های احتمالی از اراضی کشاورزی به جنگل شوند.

جنگل‌های غرب آسیب‌پذیرترند 

نوع جنگل‌های شمال و غرب ایران با یکدیگر متفاوت است. به گفته کیادلیری، درکف زاگرس تراکم علفی زیاد است و مستعد آتش‌سوزی بیشتری است. بهار امسال بارندگی زیاد بود و موجب سبزشدن انبوه علوفه شد، این علوفه‌های خشک در تابستان با یک جرقه آتش می‌گیرند. اما جنگل‌های بسته شمال، پوشش علفی کمتری دارد و به همین دلیل آتش‌سوزی در غرب بیشتر از شمال است. 
علاوه بر این، در دل جنگل‌های زاگرسی مراتع وجود دارد و حضور انسان و دام بیشتر به چشم می‌خورد. اما نکته مهمی که او بر آن تأکید می‌کند، این است که تمام آتش‌سوزی‌های جنگل‌ها منجر به از بین رفتن جنگل نمی‌شود، درختان جنگل‌های ایران معمولا به‌دلیل داشتن «دوره خزان»، بعد از آتش‌سوزی، دوباره احیا می‌شوند البته این در شرایطی است که آتش تنها در کف ایجاد شده باشد و به تنه و تاج درخت آسیبی نرسد؛ خوشبختانه در کشور ما آتش‌سوزی اغلب در کف جنگل اتفاق می‌افتد. اما آنچه در آتش‌سوزی جنگل‌ها تأسف‌آور است صدمه به حیات‌وحش است. تخم‌ها، جوجه‌ها و حیوانات در آتش‌سوزی ازبین می‌روند و این فاجعه‌ای دردناک است.

قوانین محکم، ‌اجرای ضعیف

براساس قانون، سازمان جنگل‌ها و مراتع می‌تواند در مواقع بروز آتش‌سوزی از تمامی ارگان‌ها و نهادها برای اطفای حریق کمک بگیرد، اگر ارگان‌ها نیز به این درخواست پاسخ ندهند، در دادگاه باید پاسخگو باشند. کیادلیری اما معتقد است که در بسیاری از موارد سازمان جنگل‌ها و مراتع کمکی درخواست نمی‌کند. گاهی اوقات برخی نهادها مانند ارتش کمک می‌کنند که البته آن هم با تأخیر انجام می‌شود؛ «در این موارد قوانین محکمی داریم اما به‌درستی اجرا نمی‌شود. قوه قضاییه نیز نباید با تساهل و تسامح با متخلفان برخورد کند.»
مسئله دیگری که در مورد مهار آتش جنگل‌ها با آن روبه‌رو هستیم، ‌کمبود تجهیزات است، البته کیادلیری می‌گوید آنچه در این میان نقش پررنگ‌تری دارد، افزایش توانایی و قدرت در قبل از وقوع آتش‌سوزی و بحران است، اما ما تلاشمان برای کنترل آتش‌سوزی است؛ «برنامه مشخصی نداریم، سیستم رصد و پایش و مانیتورینگ نداریم، از سیستم‌های ماهواره‌ای برای بررسی جنگل‌ها استفاده نمی‌کنیم، خاموش‌کردن آتش جنگل اقدام طاقت‌فرسایی است و ما متأسفانه متخصصان آموزش‌دیده نداریم. جنگلبان‌ها و گاهی افراد محلی این اقدام را انجام می‌دهند درحالی‌که در دنیا مسئله پایش و مانیتورینگ یک اصل است و بر آن تأکید می‌شود.»

   کاهش آتش‌سوزی جنگل‌های ایران در مقایسه با گذشته

آتش‌سوزی جنگل‌های کشور در 4ماهه اول امسال 41درصد نسبت به سال قبل کاهش داشته است. سرهنگ قاسم سبزعلی، فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری می‌گوید: سهم عامل انسانی در آتش‌سوزی جنگل‌ها حدود 95درصد است. میانگین آتش‌سوزی جنگل‌ها در سال‌های 91، 92و 93سالانه 15هزار هکتار بوده اما هم‌اکنون به حدود 7هزار هکتار در سال رسیده است.
او در گفت‌وگو با همشهری، این روند کاهشی را رضایتبخش اعلام می‌کند. سبزعلی همچنین می‌گوید: میزان آتش‌سوزی جنگل‌های کشور در 4ماهه اول سال‌جاری در مقایسه با همین بازه زمانی در سال گذشته، نزدیک به 41درصد در سطح کاهش داشته است. کل حریق‌های حادث شده امسال 500فقره بوده که 2هزار هکتار را شامل شده است. او آموزش، استقرار نیرو، شناسایی و کنترل کانون‌های آتش، ‌ایجاد آتش بر و... را ازجمله عوامل کاهش آتش‌سوزی جنگل‌ها می‌داند. فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها و مراتع همچنین از تخصیص اعتبار یک هزار میلیارد ریالی برای تأمین تجهیزات و افزایش امکانات خبر داده و می‌گوید: این اعتبار سال گذشته تخصیص یافت و قرار است تا پایان سال‌جاری تجهیزات جدید تأمین شود؛ تجهیزات انفرادی مقابله با حریق. 50دستگاه خودروی آتش‌نشان، 300دستگاه خودروی آفرود و... ازجمله این تجهیزات است. همچنین طی تفاهمنامه‌ای که با وزارت دفاع انجام شده از ابتدای سال در تمامی کانون‌های بحرانی برای اطفای حریق به کمک هواپیما و هلی‌کوپترهای ویژه حضور داشته‌اند. سال گذشته نیز حدود 700ساعت این همکاری انجام شده است.سرهنگ سبزعلی معتقد است: حدود 75درصد حریق‌ها مربوط به مناطق مرتعی است که با کاهش رطوبت و گرم شدن منطقه این حریق‌ها در جنگل‌های زاگرسی بیشتر رخ می‌دهد. البته در فصل پاییز حریق در استان‌های شمالی نیز رخ می‌دهد.