5 میدان در یک میدان

سیدسروش طباطبایی‌پور

چهارراه حسن‌آباد، میدان هشت‌گنبدان، میدان ملک‌المتکلمین، میدان پهلوی و پس از انقلاب اسلامی، میدان 31شهریور و بار دیگر میدان حسن‌‌آباد! اینها نام‌های گوناگون میدانی در مرکز تهران است که یکی از قرینه‌ترین ساختمان‌ها را در محیط خود دارد؛ میدانی که بخشی از اولین‌های تهران را به‌خود دیده و حالا دلش می‌خواهد آنها را برای شما هم تعریف کند.

تاریخش
این محله در دوره قاجار، در غربی‌ترین بخش پایتخت واقع بود؛ باغی بزرگ و مصفا در تصرف میرزایوسف‌خان مستوفی‌الممالک از مردان سیاست و از نامداران قجری. او از قرن جدید، تنها تا سال1303 را به چشم دید و پس از درگذشتش، اینجا به پسرش، حسن‌خان مستوفی رسید و وقتی این محله شکل گرفت، نام حسن‌آباد را روی آن گذاشتند.

چرا میدان؟
در سال‌های اول پهلوی، وقتی قرار شد تهران نو‌نوار شود، کریم‌آقا بوذرجمهری، شهردار تهران، سفارش طرح تبدیل چهارراه حسن‌آباد به میدان را به معماران برجسته ارمنی، قلیچ باقلایان و لئون تادوسیان سپرد و بعد از مدتی، چهارراه به میدانی با شعاع 45متر با 4ساختمان در گردا‌گردش همراه با 8گنبد ساخته شد؛ میدانی با ساختمان‌هایی قرینه و تلفیقی از معماری غرب و ایرانی. ساخت میدان، ساختمان‌ها و گنبدها را به سال1309 نسبت داده‌اند.

چرا ملک‌المتکلمین
میرزا نصرالله ملک‌المتکلمین یکی از مشروطه‌خواهان بود که با مقالات و سخنرانی‌های انتقادی خود علیه استبداد، به نماد بیدارگری تبدیل شده بود. او پس از به‌توپ‌بستن مجلس‌ و در راه آزادی‌خواهی، اعدام شد. مجسمه‌ای سه‌متری از او ساختند و آن را وسط میدان حسن‌آباد قرار دادند. ازآنجاکه شاهان قجری و پهلوی چشم دیدن هم را نداشتند، نام قجری حسن‌آباد را به میدان ملک‌المتکلمین تغییر دادند. پس از انقلاب اسلامی این مجسمه را از میدان برداشتند.

گورستانش
در عهد قاجار گورستانی در ضلع شمال‌غربی میدان حسن‌آباد قرار داشت که به‌خصوص در سال‌های گسترش وبا بسیار پررونق بود. این گورستان در سال1317 ویران شد؛ اما جسم بی‌جان کسانی چون میرزارضای کرمانی، قاتل ناصرالدین‌شاه و میرزارضای کلهر، خوشنویس قاجار را در خود جای داده بود. برخی می‌گویند سر بریده میرزا‌کوچک‌خان هم مدتی در این گورستان آرمید و دوباره به رشت منتقل شد.

تغییرات
در طول این سال‌ها تغییرات کوچک و بزرگی در این میدان رخ داده‌است. مثلا وقتی سال1350 کار مرمت ساختمان‌های میدان آغاز شد، یکی از ساختمان‌های چهارگانه دور میدان فروریخت و به‌جای آن ساختمانی شیشه‌ای ساختند و به بانک ملی دادند، اما دوباره و در دیگر بازسازی، نمای آن ساختمان دوباره به شکل قرینه دیگر ساختمان‌ها بدل شد.

اکنونش
اکنون زیرگذری در این میدان بنا شده که خودروها را از خیابان حافظ به سمت پارک شهر هدایت می‌کند. درواقع این میدان شکل میدانی‌اش را تا حدی از دست داده و بیشتر به یک چهارراه شبیه است. این میدان خاطره‌انگیز، این روزها بورس فروش ابزار و یراق‌آلات است و برای خرید مبلمان اداری نیز باید به این میدان مراجعه کرد. بورس فروش کامواهای رنگارنگ هم در این میدان است.