تحلیلی از ساماندهی سکونتگاه‌های غیر رسمی

سیاوش سپهوند| خرم‌آباد - فوق لیسانس عمران ژئوتکنیک:


 یکی از زمینه های ناپایداری توسعه شهری به ویژه در کشورهای در حال توسعه، گونه‌ای از سکونت با مشکلات حاد، موسوم به اسکان غیر رسمی است که بنا بر اطلاعات رسمی در حال گسترش فزاینده و نیازمند اتخاذ تدابیر ویژه برای ساماندهی وضعیت کنونی و جلوگیری از گسترش آن در آینده است. از آنجا که اسکان غیر رسمی در زمینه ای از عوامل فراتر از مکان شکل و گسترش یافته و متقابلا بر محیطی فراتر از آن نیز تأثیر می گذارد، چاره جویی این مساله به سیاست گذاری و اقداماتی نه فقط در سطح محلی، بلکه در سطح ملی نیاز دارد.

موفقیت ساماندهی اسکان غیر رسمی در گرو اتخاذ سیاست های ملی مرتبط با موضوع برای رفع عدم تعادل های ساختاری جوامع شهری است. اولویت داشتن سیاست ساماندهی در محل با تأکید بر راهبرد توانمند‌سازی در سال های اخیر با توجه به موفق نبودن سیاست‌های دیگر تجربه شده، حتی در حادترین مناطق اسکان غیر رسمی به ویژه از لحاظ شرایط طبیعی و توپوگرافی، دوری از شهر و...، میزان موفقیت سیاست های فوق در گرو حمایت های اولیه و پشتیبان دولت و نهادهای مدیریت شهری است.
اصطلاح حاشیه نشینی یا زاغه نشینی و... در کشورهای در حال توسعه به محلات فقیر نشینی اطلاق می‌شود که در اطراف شهرهای بزرگ به وجود آمده و ساکنان آن به علل گوناگون نتوانسته‌اند جذب نظام اقتصادی- اجتماعی شهر شوند تا از امکانات و خدمات شهری بهره ببرند.


انواع اسکان غیر رسمی

مهم ترین تصاویر و تعابیر ذهنی از اسکان غیر رسمی در وجوه کالبدی، خصوصاٌ ویژگی های ساختاری مساکن آن( تیپ، بافت، مقیاس، نما و..) است. از این رو اسکان غیر رسمی را براساس ویژگی های ساختاری مساکن می توان به انواع مختلف آلونک نشینی، زاغه نشینی، حلبی آباد، اتاق نشینی، زیر زمین نشینی، چادر نشینی، پشت بام نشینی و غیره تعبیر کرد. در نهایت اینکه سکونتگاه غیر رسمی مکانی است که در آن گروه هایی از جمعیت شهری که عموما مهاجران روستایی هستند با وضعیتی متفاوت از استانداردهای معمول جامعه سکونت دارند و از ابعاد مختلف به ویژه از دید مدیریت شهری حاشیه نشین محسوب می شوند.

محرومیت و عدم برخورداری سکونتگاه های غیر رسمی از تسهیلات زندگی شهری در قیاس با دیگر نواحی شهری آنها را کانون مسائل بغرنج شهری و ضد توسعه پایدار انسانی کرده است. جای تردید نیست که در فرایند جهانی سازی، تعداد زیادی از شهروندان به حاشیه رانده شده و از بسیاری از حمایت های اجتماعی نیز محروم می شوند. با این اوصاف، پرداختن به مسأله اسکان غیررسمی نه تنها ضرورتی برآمده از ارزش های اعتقادی و انسانی بوده ، بلکه سازگار با منافع اجتماعی و پایداری سکونتگاه‌ها و توسعه ملی است.

طبق آمارهای موجود در کشورهای در حال توسعه ،حدود 50 درصد جمعیت شهری در آلونک‌ها و مناطق حاشیه نشین زندگی می کنند که در بعضی از این شهرها این نسبت تا 80 درصد نیزافزایش می یابد. با توسعه زندگی شهری و افزایش جمعیت شهرهای مسلط و بزرگ جهان سوم، مناطق آلونک نشین و حاشیه نشین نیز به سرعت گسترش خواهند یافت. بین 20 تا 60 درصد ساکنان مناطق شهری کشورهای توسعه یافته را اسکان غیر رسمی تشکیل می دهد.


سکونتگاه های غیر رسمی در ایران

 ایران نیز به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه که با موضوع اسکان غیر رسمی مواجه است،از لحاظ نحوه برخورد با اسکان غیر رسمی قابل بررسی است. منشأ و روند شکل گیری سکونتگاه های غیر رسمی در ایران همانند کشورهای جنوب آسیا بوده ولی به طور مقایسه ای از شدت وحدت یکسانی برخوردار نیست. اسکان غیر رسمی به شیوه مرسوم در ایران از دهه 1320 آغازو تا اواخر دهه 50 با شدت نسبتا زیادی روند گسترش خود را طی کرده و بعد از انقلاب از لحاظ شدت شکل‌گیری به عنوان یکی از معضلات اساسی شهرهای ایران مطرح می شود. در طی این دوران به دنبال رشد روابط و مناسبات سرمایه داری، تحولات و دگرگونی های سیاسی- اقتصادی و اجتماعی شگرفی پدید آمده است.

 تمرکز سرمایه گذاری دولت در تعداد محدودی از شهرهای کشور به عنوان کانون های رشد و توسعه که واسطه روابط سرمایه داری وابسته یا غیرمولد بوده، موجب تشدید فاصله شهر وروستا و مهاجرت بخشی از روستاییان به شهرها به امید کسب اشتغال همراه با مسائل و مشکلات متعدد از جمله شکل گیری اسکان غیر رسمی در حواشی و حتی در مناطق داخلی شهرها شده است.
 در روند تحولات مذکور، همه شرایط لازم برای تقویت گرایش‌ها و رشد شهرنشینی به شکل شتابان فراهم آمد. فرایند توسعه کشور به شکل برون زا در قالب سرمایه داری وابسته و پیرامونی موجب فروپاشی نظام های کهن و سنتی تولید و معیشت شده است.


حاشیه نشینی در خرم آباد

حاشیه نشینی در شهرخرم آباد به خصوص در محله علی‌آباد یکی از مسئله های مهم به شمار می‌رود که باید مورد بررسی قرار گیرد.نگارنده در این تحقیق، راهکارهایی را برای پویایی، زنده سازی و باز زنده کردن منطقه شمشیرآباد خرم آباد (کوی علی آباد) ارائه خواهد کرد.

محله علی آباد در جنوب شرقی خرم آباد در دامنه کوه شیرکشان در ورودی شرقی شهر واقع شده است. این محله یکی از قدیمی ترین محلات شهر محسوب می‌شود که به مرور زمان در دامنه‌ها و شیب های تند منطقه توسعه پیدا کرده و به تدریج بافت های حاشیه‌ای فعلی را به وجود آورده است. به دلیل واقع شدن بر روی دامنه کوه این محله به شکل یک برآمدگی ناموزون و نامتجانس از فاصله دورخود نمایی کرده ونمایی نازیبا را درذهن عابرین ومسافرینی که تازه به شهر می‌آیند برجا می‌گذارد.


خدمات شهرداری در کوی علی آباد

بنابراین شهرداری خرم آباد طی چند سال اخیر خدمات عمده‌ای ازجمله مسائل فرهنگی، خدماتی، عمرانی، اجتماعی و... در این منطقه انجام داده است. از جمله اقدامات دراین منطقه را می‌توان به آسفالت معابر، جدول کشی تمام منطقه، اجرای دیوار سنگی،خدمات تنظیف به طور منظم و انسجام یافته، نام گذاری خیابان‌ها و کوچه‌های منطقه ودراختیار گذاشتن سالن های ورزشی شهرداری خرم آباد به مردم مناطق حاشیه نشین می‌توان اشاره کرد. امید است این منطقه با توجه به مشارکت ساکنان منطقه بتواند به حد ایده آل خود برسد.